Κ.Π.Καβάφη, " Δαρείος" μέρος Β΄

Πραγματολογικά, ιστορικά  στοιχεία του ποιήματος και της εποχής του Καβάφη

Το ποίημα «Ο Δαρείος»  γράφτηκε από τον Καβάφη το 1917 και δημοσιεύτηκε το 1920.Είναι η εποχή που η Ελλάδα μπήκε στον Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό των Αγγλογάλλων.Ο  Καβάφης και οι υπόλοιποι εργαζόμενοι στην εταιρεία Αρδεύσεων πιέστηκαν να υπογράψουν υπέρ του κινήματος της Θεσσαλονίκης ( του οποίου ηγέτης ήταν ο Ελ.Βενιζέλος ) που ζητούσε την έξοδο της Ελλάδας στον πόλεμο στο πλευρό των Αγγλογάλλων. Ο Καβάφης αν και φιλοβασιλικός, υποχώρησε , υπέγραψε – προσωρινά μόνο, αφού αργότερα παραιτήθηκε - και πήρε ως αντάλλαγμα προαγωγή και αύξηση μισθού· αυτή η αναντιστοιχία ανάμεσα στην προσωπική  ιδεολογία  και την πολιτική αναγκαιότητα που τον πίεζε , δυσαρέστησε πολύ τον ποιητή , που μέσα από το ποίημα αναρωτιέται :

•    για τη σχέση του καλλιτέχνη με την εξουσία,

•  για την ποιητική δραστηριότητα και την επιρροή της από την εχθρική πραγματικότητα που βιώνει ο ποιητής, για τη σχέση ποίησης και ιστορίας

•  για την ανεξαρτησία της τέχνης και τη δυνατότητα να μένει ο καλλιτέχνης ανεπηρέαστος από τις επιταγές των εξωτερικών  συνθηκών και  των ιστορικών συγκυριών

•  για την ουσιαστική και όχι ωφελιμιστική υπηρέτηση της Τέχνης

Φερνάζης: ποιητικό προσωπείο του Καβάφη, φανταστικό δημιούργημα, Καππαδόκης ποιητής ( εξελληνισμένος Πέρσης κατ΄άλλους ), ένας από τους πολλούς  αυλοκόλακες ποιητές του βασιλιά Μιθριδάτη . Πρόκειται για πρόσωπο που το έπλασε η φαντασία του ποιητή, πλαστό δηλαδή, αλλά τοποθετημένο σε περιβάλλον και σε συνθήκες απόλυτα ιστορικές. Το όνομά του,ίσως, παραπέμπει στο όνομα του γιού του Μιθριδάτη, Φαρνάκη που αργότερα τον πρόδωσε στον Πομπήιο( όπως   αντίστοιχα « πρόδωσε» ο Φερνάζης τον Μιθριδάτη), ή στον ίδιο τον Καβάφη ( οι αναγραμματισμοί στην καβαφική ποίηση είναι συχνοί, άλλοτε ρητοί- ταυτολογικοί και άλλοτε υπόρρητοι - κρυπτογραφικοί· πρόκειται για την τεχνική της απόκρυψης:

φΑρνΑκΗς – κΑβΑφΗς

Φανταστικά πρόσωπα: ο Φερνάζης και ο υπηρέτης του.Μπορεί ο Φερνάζης να είναι ένας φανταστικός ποιητής αλλά είναι επιμελώς τοποθετημένος  σε μια πραγματική ιστορική εποχή  και τα διλήμματά του , οι θέσεις του και οι σκέψεις του αποκτούν πραγματική υπόσταση στα μάτια του αναγνώστη

Mιθριδάτης ο ΣΤ, ο  Eυπάτωρ,  (126-63 π.X.), εξελληνισμένος βασιλιάς του Πόντου, που ανταγωνίστηκε επίμονα τους Pωμαίους. (   Μιθριδατικοί πόλεμοι ) Γνωστές οι στρατηγικές του ικανότητες , χωρίς το φραγμό καμιάς ηθικής προκατάληψης, γνωστή και η γλωσσομάθειά του( μιλούσε 22 γλώσσες! ) και ο  εθισμός  του στα δηλητήρια (ο εθισμός αυτός τον αναγκάζει, όταν θέλει την ύστατη στιγμή να αυτοκτονήσει, να καταφύγει στο σπαθί ενός Kέλτη μισθοφόρου του .)

    Στο ποίημα η δράση τοποθετείται στον Γ΄Μιθριδατικό πόλεμο εναντίον της Ρώμης , 74- 63 πΧ που έληξε με ήττα του Μιθριδάτη από τον Σύλλα και τον Πομπηίο

Θεωρούσε τον Δαρείο πρόγονό του,  και η ζωή του είχε πολλές ομοιότητες με εκείνου: βιαιότητες και  ραδιουργίες για την κατάληψη του θρόνου ,  επεκτατική πολιτική κλπ

Δαρείος Υστάσπου: βασιλιάς της Περσίας , διαδέχτηκε τον Κύρο .Σχεδίασε την πρώτη περσική εκστρατεία εναντίον των Ελλήνων, με ηγέτη το Μαρδόνιο που κατέληξε στην ήττα των Περσών στο Μαραθώνα το 490 πΧ

Μακρινός απόγονος του Δαρείου εθεωρείτο ο Μιθριδάτης , γι αυτό ο Φερνάζης γράφει ένα υμνητικό, ποίημα για τον Δαρείο  με σκοπό να κολακεύσει το Μιθριδάτη.

Αμισός:  Πόλη του ελληνικού Πόντου, πρωτεύουσα του βασιλείου του Μιθριδάτη που περιλάμβανε και μεγάλο μέρος της Καππαδοκίας. Η Aμισός  πέφτει στα χέρια των Pωμαίων στα 71 π.X.

Ο τίτλος του ποιήματος

Και ο Καβάφης και ο Φερνάζης  γράφουν ένα  ποίημα με τον τίτλο «Δαρείος».

 Ο τίτλος του ποιήματος του Καβάφη αναφέρεται στο βασιλιά Δαρείο και όχι στο ποίημα του Φερνάζη ( δίνεται χωρίς εισαγωγικά)· μέσω αυτού του ποιήματος ο Καβάφης  προβληματίζεται για τη σχέση της ποίησης , αλλά και της τέχνης γενικότερα , με τις επιταγές της ιστορικής πραγματικότητας . Ο βασιλιάς Δαρείος είναι ο φορέας της υπεροψίας , της αλαζονείας της εξουσίας που είναι και το βασικό  θέμα  του ποιήματος .

Ο Φερνάζης, είναι το πρόσωπο που κατασκεύασε ο Καβάφης ώστε να καταθέσει-  εκ του ασφαλούς, αποπροσωποποιώντας το ποιητικό Εγώ  - τις ιδέες του, την κριτική του, τον προβληματισμό του γύρω από το θέμα. Έτσι  ο Καβάφης « αναθέτει» στον Φερνάζη να γράψει  ένα ποίημα με τον τίτλο « Ο Δαρείος»,  το οποίο μπαίνει σε εισαγωγικά. Μέσα , λοιπόν, στο καβαφικό ποίημα Ο Δαρείος υπάρχει ένα  ποίημα – έμβρυο, ένα εγκιβωτισμένο ποίημα ,ένα ποίημα μέσα στο ποίημα,  φανταστικό και όχι πραγματικό. Βέβαια στο βαθμό που σχετίζονται οι δύο ποιητές, Καβάφης – Φερνάζης – σχετίζονται και τα ποιήματά τους .

 (   Εδώ , ίσως είναι ενδιαφέρον να αναφερθεί, και μια άλλη άποψη για το πού απευθύνεται το ποίημα , που διάβασα  στο περιοδικό Εκπαιδευτικοί προβληματισμοί,  και διατυπώθηκε από τον Τ.Τσέκο:   αυτή λέει πως ο Καβάφης  γράφοντας το « Δαρείο» αναφέρεται στον Παλαμά, με τον οποίο βρίσκονταν σε ποιητική αντιπαλότητα· ο Παλαμάς συστημικός, λυρικός με έντονο ρητορισμό στα ποιήματά του, ενώ ο Καβάφης ένας ποιητής- επαναστάτης που ανέτρεψε το ποιητικό κατεστημένο της εποχής του. Το 1910 ο Παλαμάς εξέδωσε τη « Φλογέρα του βασιλιά», στην οποία  αξιοποιεί  και εξυμνεί τον ηρωϊσμό της Βυζαντινής περιόδου με τον Ιουλιανό, τον Φωκά, τον Τσιμισκή, μα πάνω απ’ όλους τον Βουλγαροκτόνο, ενώ το 1907 με τον Δωδεκάλογο του Γύφτου έδειξε μια αντιβασιλική διάθεση.Ο Καβάφης θεωρούσε πως ο Παλαμάς έδειξε καιροσκοπική διακύμανση στις πολιτικές του πεποιθήσεις και ως εκ τούτου με τον «Δαρείο» ήθελε να επικρίνει τον ποιητικό του «αντίπαλο»)

• Η επίδραση της ιστορικής πραγματικότητας στην ποιητική στάση του Φερνάζη.

• Η προσωπικότητα και το ήθος του

Ο Φερνάζης προβληματίζεται γράφοντας ένα επικό- υμνητικό  ποίημα για το Δαρείο για το ποια θέση πρέπει να κρατήσει σχετικά με τον τρόπο που κατέλαβε την εξουσία. Να γράψει  με ειλικρίνεια αυτό που συνέβη ( σκότωσε τον αδελφό του για να καρπωθεί εκείνος την εξουσία) αποδίδοντάς  του υπεροψία και μέθην  και να δυσαρεστήσει τον τωρινό βασιλιά Μιθριδάτη που θεωρείται απόγονος του Δαρείου,  ή να εξωραΐσει την πραγματικότητα  με σκοπό να κερδίσει την εύνοια του βασιλιά;

Αποφασίζει να γίνει αρεστός στο Μιθριδάτη και να αποκομίσει το όφελος απ΄αυτό ως ποιητής. Πρόκειται λοιπόν για έναν άνθρωπο καιροσκόπο και ατομιστή . Δείχνεται ιδιοτελής, λειτουργεί οπορτουνιστικά με μοναδικό γνώμονα το προσωπικό του συμφέρον. Ένας αυλοκόλακας που «ξεπουλάει» κι αυτήν ακόμα την τέχνη του για να εξασφαλίσει την εύνοια του ισχυρού βασιλιά  και να  αναδειχτεί  ανάμεσα στους αντα­γωνιστές ομότεχνούς του ποιητές.

Ακόμη κι όταν μαθαίνει την έναρξη του πολέμου  δεν οδύρεται, για το κακό που βρίσκει τη χώρα του, αλλά γιατί ματαιώνονται τα σχέδιά του.

      Όμως, ο Φερνάζης παρακάτω θα αλλάξει στάση καθώς θα συνειδητοποιήσει την αλλαγή των ιστορικών, πραγματικών συνθηκών. Την αρχική του απογοήτευση για τη ματαίωση των ποιητικών του σχεδίων την διαδέχεται η ανασφάλεια για την τύχη της πόλης του αλλά  και τη δική του. Αναλογίζεται πως η Αμισός δεν είναι μια αρκούντως οχυρωμένη πόλη  και οι Ρωμαίοι  είναι φριχτότατοι εχθροί  .Ταράζεται από το φόβο,  κορυφώνεται το αδιέξοδό του και  επικαλείται τους θεούς  σε μια κορύφωση της απόγνωσής του ( « θεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται, βοηθήστε μας»).Από αυτό το σημείο συμπεραίνουμε την ασιατική του καταγωγή που υπερισχύει στη σκέψη του, ενώ  η ελληνική του παιδεία μπαίνει πια στο περιθώριο. Η καβαφική ειρωνεία αποφορτίζει τη δραματική ένταση των στίχων.

«Η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται» όμως, παρ΄όλη την ταραχή και το κακό.

    Η ήττα και το τέλος του Μιθριδάτη είναι κοντά  και τώρα μπορεί να αποφασίσει , χωρίς φόβο, να υπηρετήσει  την  ποιητική τέχνη του από το δρόμο της αλήθειας (ίσως  και να σκέφτεται πως έτσι θα κερδίσει την εύνοια των Ρωμαίων που πρόκειται να αναλάβουν τώρα την εξουσία στην κατακτημένη χώρα του).Ο Φερνάζης λοιπόν, γίνεται ειλικρινής όταν η νέα τάξη πραγμάτων τον συμπαρασύρει,  ώστε να εκλαμβάνουμε αυτή την εντιμότητα του ως συμπαράταξη με αυτή τη νέα τάξη.         
    Πάντως  ο Φερνάζης ξαναγίνεται ποιητής και επηρεαζόμενος από το πολεμικό κλίμα, προσαρμόζει την ποιητική του σκέψη · σε τέτοιες κρίσιμες ώρες ταραχής και κακού η στοχαστική του σκέψη « σαν κατανόησι της ματαιότητας των μεγαλείων» δεν ταιριάζει, ενώ ο καταλογισμός υπεροψίας και μέθης ταιριάζει και στο Δαρείο, και στο Μιθριδάτη και στους Ρωμαίους και σε όλους τους φορείς μια αλαζονικής εξουσίας. Ο Καβάφης δείχνει να πιστεύει πως η ποιητική δραστηριότητα δεν μπορεί  να ανασταλεί,  ακόμη και κάτω από τόσο αντίξοες συνθήκες, απλά η ποιητική πράξη προσαρμόζεται, επηρεάζεται από τον περιβάλλοντα ιστορικό και κοινωνικό χώρο.

      Ο Φερνάζης βέβαια δεν απαλλάσσεται  ούτε στο τέλος από την « κατηγορία» του καιροσκοπισμού αφού , όπως σημειώνει και ο Γ. Βελουδής : «ο οπορτουνιστής – ποιητής Φερνάζης αποφασίζει να δώσει στο έργο του «γραμμή» καθαρά αντιμιθριδατική, από τη στιγμή που διαβλέπει πως η είσοδος των Ρωμαίων, των μελλοντικών αφεντικών του, στην Αμισό είναι αναποόφευκτη- ο Φερνάζης έχει περάσει , ψυχολογικά διανοητική στο στρατόπεδό τους»

Ο  Δ. Μαρωνίτης εκφράζει μια άλλη οπτική:

«.. . Είναι λοιπόν ο Φερνάζης ένας απλός κόλακας της εξουσίας;. . . Ας πούμε καλύτερα πως είναι ένας επαγγελματίας ποιητής, κι όχι ένας ανιδιοτελής τεχνίτης, παραδομένος  μόνο στις επιταγές της Μούσας του. Επιτέλους έπος γράφει ο άνθρωπος· και είναι γνωστά ότι τα έπη από τα ομηρικά ακόμη χρόνια, ακούγονται σε βασιλικές αυλές. Ότι ο Φερνάζης δεν είναι ένας απλός κόλακας, το δείχνει και η δυσκολία που τον σταματά: αναρωτιέται για τα αισθήματα του Δαρείου, την ώρα που ο Πέρσης μονάρχης παίρνει την εξουσία στα χέρια του (…)

      Η συμφορά (η είδηση περί έναρξης του πολέμου) προκαλεί στην αρχή αποκλειστικό και μόνο τα αντανακλαστικά του ως ποιητή. Το πρόβλημα είναι σε τελευταία ανάλυση  θέμα προσαρμογής σε μια αδόκητη και δυσάρεστη πραγματικότητα. Ποιος την πετυχαίνει εύκολα και αμέσως; Τα αντανακλαστικά λοιπόν του Φερνάζη λειτουργούν φυσικά και αυ­τόματα: η ατομική έγνοια σκεπάζει στην αρχή την ομαδική συμφορά

    Κάποτε επιτέλους βγαίνει ο Φερνάζης απ ’ το ποιητικό κλουβί του,  αρχίζει να αντι­δρά σαν ένας κοινός πολίτης της Αμισού. Τώρα μπαίνει σε λειτουργία το ένστικτο της αυ­τοσυντήρησης, εκφρασμένο με μια γλώσσα ομαδική.  Αλλά ο Φερνάζης δεν χάνει ολότελα. τον οίστρο του τον ποιητικό μέσα στην πολεμική παραζάλη. Το μυαλό του δουλεύει διπλά: μια με τα αντανακλαστικά του κοινού ανθρώπου, μια με τα αντανακλαστικά του ποιητή. Το περίεργο είναι πως τα πρώτα βοηθούν τα δεύτερα, και η δυσκολία της αρχής καταλήγει σε τοκετό: «υπεροψίαν και μέθην θα είχεν ο Δαρείος».

Και κλείνει ο Δ. Μαρωνίτης : « Ο Φερνάζης όμως είναι απόλυτα ειλικρινής και ρεαλι­στικός. Έστω κι αν δεν ταυτίζονται, Καβάφης και Φερνάζης έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό μεταξύ τους: δεν μπορούν να κάνουν ποίηση δίχως να πουν την αλήθεια, όσο πικρή κι αν είναι ·  αυτή είναι η υπεροψία τους, η πιο αβλαβής μορφή υπεροψίας που ξέρω.»

Πρόκειται για μια πιο ήπια κριτική που «βλέπει» αρχικά τον Φερνάζη ως ένα απλό άν­θρωπο που εύλογα κοιτάζει το συμφέρον του και τελικά τον ποιητή που υπηρετεί την τέ­χνη του.

 Ο  Φερνάζης, ως προσωπείο του Καβάφη, αντιμετωπίζεται από τον ποιητή με συμπάθεια και επιείκεια · ο Καβάφης είναι ο ποιητής που πάντα έβλεπε με κατανόηση τις ανθρώπινες αδυναμίες γιατί άλλωστε αυτές είναι που  δίνουν το στίγμα της ανθρώπινης πραγματικότητας · και ο Φερνάζης και ο Καβάφης είναι απλοί άνθρωποι που γνωρίζουν πόσο ατελέσφορος είναι κάθε ηρωισμός.

    Το ποίημα, χτισμένο πάνω στο τρίπτυχο σχήμα θέση – άρση – θέση (= τίθεται η λειτουργία της ποίησης, αίρεται και, τελικά, επανατίθεται), συνιστά πλάγιο ύμνο στην τέχνη της ποίησης που η πολεμική ταραχή αδυνατεί να την ακυρώσει και να την καταργήσει. Η ποίηση υμνείται  ως ακατάλυτη αξία και διάρκεια.

 

“Μέσα σε πόλεμο - φαντάσου, ελλη­νικά ποιήματα”

Η αλλαγή των ιστορικών συνθηκών, το ξέσπασμα του πολέμου με τους Ρωμαίους , ανατρέπει τα σχέδια του ποιητή Φερνάζη,  γιατί ο βασιλιάς Μιθριδάτης μέσα στη δίνη του πολέμου  δεν μπορεί να ενδιαφερθεί για τα ποιήματά του. Υπογραμμίζει  ο Καβάφης το ρόλο  που παίζουν οι  ιστορικές συνθήκες  στις επιλογές του καλλιτέχνη  “Μέσα σε πόλεμο - φαντάσου, ποιήματα ελληνικά είναι ένας ενδοια­σμός, γράφει ο Γ. Βελουδής που βασανίζει προσωρινά τη σκέψη του Φερνάζη και που εκ­φράζει ένα θεμελιακό προβληματισμό του ίδιου του Καβάφη: τη σχέση της τέχνης με τις επιταγές της ιστορικής πραγματικότητας, συμπυκνωμένη στην πιο κρίσιμη στιγμή της,  τη στιγμή του πολέμου. Με τη φράση "ελληνικά ποιήματα " από τη μια υποδηλώνεται η παγκοσμιότητα της ελληνικής γλώσσας (οι Πέρσες γράφουν ποίηση στην ελληνική, έχουν εξελληνιστεί)  ,από την άλλη, ο προσδιορισμός “ελληνικά ” δείχνει να συντελεί στην υποβάθμιση του ενδιαφέροντος του βασιλιά. Μοιάζει να  θεωρεί ασήμαντα τα ποιήματα, που έτσι κι αλλιώς σε μια τέτοια κατάσταση περνούν αδιάφορα. Αυτό ενοχλεί  τον Φερνάζη  που αντιδρώντας ατομικιστικά , ως ποιητής, αδιαφορεί για το μείζον, την τύχη της πατρίδας του αυτή την κρίσιμη ώρα του πολέμου.
     Η επανάληψη των τίτλων του Μιθριδάτη, «Διόνυσος και Ευπάτωρ», αλλά και της φράσης «ελληνικά ποιήματα» ,  λειτουργεί  προς την κατεύθυνση της ειρωνείας και πάλι · υπονοείται επίσης πως ενώ ο Μιθριδάτης εθεωρείτο προστάτης των ελληνικών γραμμάτων , τελικά αποδείχτηκε πως η ενασχόληση και το ενδιαφέρον του ήταν επιφανειακά με μοναδικό σκοπό του να δώσει μια επίφαση πολιτισμού στην εξουσία και στη χώρα του

Η σχέση  Καβάφη -  Φερνάζη

Ο Καβάφης στα ιστορικά του ποιήματα  συνήθως δεν εμφανίζεται καθόλου, αντίθετα χρησιμοποιεί μια persona, ένα ποιητικό προσωπείο, αυτό του αφηγητή και μέσα από αυτό, αποστασιοποιημένος και ελεύθερος σχολιάζει και κρίνει  ελεύθερος από το άχθος της προσωπικής έκθεσης.

      Στο «Δαρείο» προσπαθεί να αποποιηθεί τη ταύτιση του με τον Φερνάζη μέσω των εξής επιλογών:  α) Ο Φερνάζης  γράφει επικό ποίημα , ενώ ο Καβάφης δεν έγραφε επική ποίηση β)ο Φερνάζης  έχει επιτήδευση και ρητορισμό στην ποίησή του , ενώ ο Καβάφης χαρακτηρίζεται για την εκφραστική του λιτότητα.

     Όμως πολλά στοιχεία μας δείχνουν καθαρά πως ο Φερνάζης είναι προσωπείο του Καβάφη:

•        είναι και οι δύο ποιητές, με ελληνική παιδεία , αλλά  ζουν εκτός Ελλάδας

•         γράφουν  και οι δύο  ένα ποίημα ιστορικό, που έχει τον τίτλο «Δαρείος»  ( Δαρείος του Φερνάζη το 70 πΧ, Δαρείος του Καβάφη το 1920 Πχ )

•      γράφουν τα ποιήματά τους σε δύσκολες συγκυρίες, ο Φερνάζης στη διάρκεια του Γ΄ Μιθριδατικού πολέμου και ο Καβάφης  κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο

•      η παρέμβαση των Ρωμαίων μετατρέπει το ποιητικό δίλημμα του Φερνάζη σε υπαρξιακό, ενώ αντίστοιχα η παρέμβαση των γεγονότων με τους Αγγλογάλλους το 1917 δημιουργεί υπαρξιακό δίλημμα στον Καβάφη που υπέγραψε, όπως είπαμε παραπάνω, δήλωση προσχώρησης ( ίσως ο Καβάφης επικρίνει την συμπεριφορά που φοβόταν πως θα υιοθετήσει  ή ήδη υιοθέτησε…)

• Κατά τον Βελουδή ο Καβάφης ταυτίζεται και ψυχολογικά με το ποιητικό του είδωλο, τον Φερνάζη. Έχουμε  ήδη μιλήσει για τη φωνητική ομοιότητα του φανταστικού ποιητή Φερνάζη με τον Φαρνάκη, το γιό του Μιθριδάτη που πρόδωσε τον πατέρα του. Θυμίζουμε ξανά την τεχνική της απόκρυψης, μέσω του αναγραμματισμού:φΑρνΑκΗς – κΑβΑφΗς

ο υποθετικός αφηγητής και το α΄πληθυντικό πρόσωπο «μας»:

στο ποίημα κυριαρχεί ένας παντογνώστης, τριτοπρόσωπος αφηγητής που γνωρίζει σκέψεις, πράξεις και συναισθήματα των ηρώων .Μετατρέπεται  αργότερα σε πρωτοπρόσωπο για να μας μεταδώσει  με παραστατικότητα τις σκέψεις του Φερνάζη  ( και του υπηρέτη) : ο ένδοξός μας βασιλεύς, ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ’ Ευπάτωρ / Το πλείστον του στρατού μας πέρασε τα σύνορα /  Aλλά να δούμε αν έχουμε κι ασφάλεια στην Aμισό. / Μπορούμε να τα βγάλουμε μ’ αυτούς, οι Καππαδόκες; Γένεται ποτέ; Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνες; Θεοί μεγάλοι, της Aσίας προστάται, βοηθήστε μας.

      Ο υποθετικός αφηγητής κρατά καυστική και επικριτική στάση απέναντι στο Φερνάζη και  είναι ο ίδιος ο  Καβάφης, που υποδύεται – όπως είπαμε – τον ανεξάρτητο παρατηρητή· έτσι έχει τη δυνατότητα  να ειρωνευτεί ,να σαρκάσει  ελεύθερα τον Φερνάζη , που βέβαια είναι ο ίδιος του ο εαυτός....

τα  προοπτικά επίπεδα του ποιήματος:

•  Ο Δαρείος, οι ραδιουργίες του και η παράνομη κατάληψη της εξουσίας
•   Ο Φερνάζης, ο Μιθριδάτης και ο πόλεμος με τους Ρωμαίους
•  Ο ίδιος ο Καβάφης την εποχή της εμπλοκής της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο

Θεατρικότητα

• ρητορικές ερωτήσεις
• εσωτερικός μονόλογος
• θεατρική δράση και πλοκή ( δραματικό απρόοπτο η εμφάνιση του υπηρέτη, ο πόλεμος)
• εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης

Αφηγηματικοί τρόποι

αφήγηση , ελεύθερος πλάγιος λόγος ( στ,.9-10, 14-15,  16-19, εσωτερικός μονόλογος ( με την προϋπόθεση η φωνή να είναι του Φερνάζη : στ 4-6, 16-19, 36-37 ), σχόλιο στο στ.20

Κυρίαρχα μοτίβα στην ποίηση του Καβάφη η ήττα, η διάψευση, ο εγκλωβισμός του ανθρώπου στα αδιέξοδά του και η κρίση της καλλιτεχνικής συνείδησης.

                  Τα σημεία στίξης και η λειτουργία τους

•          θαυμαστικό, στ.21: αισθητοποίηση της ειρωνείας του Καβάφη προς  το Φερνάζη

•          άνω τελεία, στ 9, 36: στοχαστικό κλίμα , προβληματισμός του αναγνώστη

•          παύλα, στ.9: ειρωνεία, στ.20 ειρωνεία, στ.33 αισθητοποίηση της απόγνωσης του Φερνάζη, στ. 35 αισθητοποιεί την ποιητική ιδέα του Φερνάζη  που αλλάζει και αφήνει στον αναγνώστη περιθώρια προβληματισμού

•         ερωτηματικό, στ 31-32 , ρητορική ερώτηση, η αγωνία του Φερνάζη , η ειρωνεία του Καβάφη

•          παρένθεση στ. 4-6 ειρωνεία

•          άνω τελεία στ. 8 οι επόμενοι στίχοι εκφέρονται από τον Φερνάζη

•         εισαγωγικά, στ. 22,  τίτλος του ποιήματος του Φερνάζη, « Δαρείος»

                                        Σχήματα λόγου:

ρητορικές ερωτήσεις, επίκληση, εικόνες ( ο ποιητής σιωπηλός και προβληματισμένος), η αιφνίδια είσοδος του υπηρέτη και η αναγγελία του πολέμου, η αγωνία του ποιητή, επαναλήψεις, αντίθεση ( μέσα σε πόλεμο φαντάσου ελληνικά ποιήματα ), ειρωνεία

ΠΗΓΕΣ

•   Αγάθη Γεωργιάδου, Εριέττα Δεληγιάννη, Νεοελληνική Λογοτεχνία, εκδ. Ξιφαράς
•  Γ.Π.Σαββίδης, Μικρά Καβαφικά, Ερμής
• Π.Μάκριτζ, εκμαγεία της ποίησης: Σολωμός, Καβάφης, Σεφέρης, Εστία
•   Δ. Μαρωνίτης «Υπεροψία και μέθη» , ο ποιητής και η ιστορία, Κέδρος
•  Σ.Βρεττός, Για τα ιστορικά ποιήματα του Καβάφη, www.avgi.gr
• Ν.Βαγενάς , η ειρωνική γλώσσα, Κριτικές μελέτες για τη νεοελληνική γραμματεία , Στιγμή
• Ν.Βαγενάς, ο Καβάφης της κριτικής και ο Καβάφης του Σεφέρη, http://www.kavafis.gr
• Ε.Καψωμένος, η ποίηση και η ποιητική του Κ.Π.Καβάφη, εταιρεία κρητικών σπουδών, http://www.eks-ik.eu
• Γ.Δάλλας, Καβάφης και Ιστορία, Ερμής
•  Γ.Βελουδής, «Μέσα σε πόλεμο – φαντάσου ελληνικά ποιήματα» (η κρίση της καλλιτεχνικής συνείδησης) εκδ. Κέδρος
•  Α.Σταματιάδης, το ιστορικό διακείμενο στην ποίηση του Καβάφη, http://www.academia.edu
• Κ.Μποκόρου, Νεοελληνική Λογοτεχνία, Σαββάλας
•  Α.Κοβάνη, Φ.Καλαϊτζάκης, Νεοελληνική Λογοτεχνία, Κιμωλία
•  Τάσου Τσέκου, μια ερμηνευτική πρόταση για το «Δαρείο» του Καβάφη, περιοδικό Εκπαιδευτικοί προβληματισμοί, Ζήτη
•   *  Η ιστορική μέθοδος του Καβάφη, http://psifiakesergasies.wordpress.com
•   Ο Ελληνιστικός και Ρωμαϊκός κόσμος του Καβάφη. Ιστορία και δημιουργικότητα, http://www.blod.gr
•  Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, η ποίηση του Καβάφη, http://eapilektoi.blogspot.gr
•   Γκανέτσος Δημήτρης, Νεοελληνική Λογοτεχνία,  Ποίηση
•   αφιερώματα  λογοτεχνικών περιοδικών: Διαβάζω , Η Λέξη