Φωτόδεντρο: Μ.Σαχτούρη, Ο Ελεγκτής, ερμηνευτική προσέγγιση

Τρίτη 20 Αυγούστου 2013

Μ.Σαχτούρη, Ο Ελεγκτής, ερμηνευτική προσέγγιση

Η συλλογή « Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο»

( 1958)

Η λέξη « φάσματα»- σύμφωνα με το Μαρωνίτη, σημαίνει τα είδωλα, τα φαντάσματα, ή τους ιριδισμούς των χρωμάτων.
     Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της μετεμφυλιακής Ελλάδας, και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό που φαίνεται, ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του · ο ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικιώδη , αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά, η χαρά βρίσκεται « στον άλλο δρόμο» , όπως υποδηλώνει ο δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του. Η χαρά, η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα «φάσματα» , στους εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα, σε άλλον « ουρανό», που πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο· ο χώρος που τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο «άλλος δρόμος» ( χαρακτηριστικό της ποίησης του Σαχτούρη η διάσταση του διπλού, η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων).
    Οι εικόνες του δεν είναι μόνο βιώματα ή φαντασίες ( φάσματα – είδωλα) αλλά «κοιτούν» σ΄αυτήν την άλλη πλευρά, στον «άλλο δρόμο», που καλείται να διατηρήσει ζωντανές τις ηθικές αξίες και να προστρέξει σε μια ανώτερη ζωή. Η ποίηση δίνει την ευκαιρία να νιώσει και εκφράσει ο δημιουργός- και ο αναγνώστης θα λέγαμε – τους συλλογικούς και αιώνιους πόθους του ανθρώπου, προσπερνώντας την κατακρεουργημένη ανθρωπότητα.

Ο τίτλος του ποιήματος

Ο τίτλος του ποιήματος ορίζει το χώρο του, ώστε ο αναγνώστης να προετοιμαστεί για την είσοδό του στο μαγικό κόσμο της ποίησης. Ορίζει συνάμα και το χρέος του ποιητή, που είναι η αποκατάσταση της επικοινωνίας των ανθρώπων με τον « ουρανό» , το χώρο όπου διαφυλάσσονται οι αξίες, τα πνευματικά αγαθά. Ο ποιητής ως ελεγκτής των αστεριών, διαμεσολαβεί μεταξύ ουρανού και γης , προσπαθώντας να βοηθήσει στο να φτάσει το φως των αστεριών στη γη, το φως της ελπίδας για έναν ομορφότερο και δικαιότερο κόσμο στη σκληρή και απάνθρωπη γήινη πραγματικότητα. Καταλαβαίνουμε λοιπόν πως ο τίτλος συνδέεται άμεσα και συμβολικά με το περιεχόμενο του ποιήματος αναφερόμενος στη συνειδητή αποστολή του ποιητή να διατηρήσει ζωντανή την αντίσταση στο ηθικό σκοτάδι .
Ο τίτλος του ποιήματος απαρτίζεται , κατά τη σαχτουρική συνήθεια, από ένα έναρθρο προσηγορικό ουσιαστικό Η λεκτική εκφορά του , λοιπόν, ( με το οριστικό άρθρο που συνοδεύει το ουσιαστικό , το οποίο δηλώνει το υποκείμενο κάποιας ενέργειας- του ρόλου του ποιητή ) μας επιβάλλει να δεχτούμε : α) μιαν υποχρεωτικότητα και β) την αυστηρά καθορισμένη ιδιότητα του ποιητικού υποκειμένου, που έχει μια πολύ ξεκάθαρη αποστολή.

Ο χώρος του ποιήματος

ο χώρος του ποιήματος καλύπτει δύο επίπεδα: το γήινο επίπεδο και την ουράνια περιοχή .Το ποιητικό υποκείμενο βρίσκεται στη γη, η οποία στο ποίημα δεν περιγράφεται καθόλου, αλλά υποδηλώνεται κατερειπωμένη · διακειμενικά όμως αντιλαμβανόμαστε πως έχει υποστεί αυτήν την κατερήμωση με τους σφαγιασμούς και τις απάνθρωπες ενέργειες που χαρακτηρίζουν την εποχή που ζει ο ποιητής, αυτή των μετεμφυλιακών χρόνων · από δω θα ξεκινήσει ο ποιητής για να πραγματώσει το έργο του , « να ελέγξει τ΄αστέρια».
   Από την άλλη πλευρά υπάρχει ο χώρος του ουρανού, ένας υπεργήινος χώρος, που αποτελεί το στόχο του ποιητή, αλλά έχει υποστεί και αυτός καίρια πλήγματα.

Η βασικότερη τεχνική που χρησιμοποιεί ο Σαχτούρης είναι η τεχνική της σμίκρυνσης · σύμφωνα μ΄αυτή το σαχτουρικό σύμπαν – και ο ουρανός- έχει σμικρυνθεί και γίνεται ορατός με τις διαστάσεις ενός μπαξέ : «Ένας μπαξές γεμάτος αίμα ειν'ο ουρανός μου και λίγο χιόνι». Ο χώρος της αθωότητας και της αγνότητας προς τον οποίο τείνει ο ποιητής σμικρύνεται, καταλαμβάνει τη διάσταση ενός μπαξέ, ενός εφιαλτικού κήπου που είναι αιματοβαμμένος από τους σφαγιασμούς της σκοτεινής και απάνθρωπης εποχής. Ο Γ. Θέμελης έχει χαρακτηρίσει τον κήπο του Σαχτούρη ως « το πιο τρομακτικό και μαζί αποκαλυπτικό όραμα κόσμου του ποιητή»

Ο ουρανός

εκπροσωπεί το χώρο των ιδεών του ποιητή, το χώρο της αγνότητας και της αθωότητας που αναζητά, τον πνευματικό χώρο στον οποίο κινείται ο ποιητής · εκπροσωπεί το χώρο που στρέφεται ο άνθρωπος, για να ανασάνει, να προσευχηθεί, να αναζητήσει βοήθεια, άρα συμβολίζει και την ελπίδα, το ιδανικό, τη λύτρωση · αν η γη μας παραπέμπει σε μια αντιπνευματική και απάνθρωπη πραγματικότητα, ο ουρανός αντιθετικά και συμβολικά αντιπροσωπεύει τη φυγή από αυτήν, την απόδραση στο χώρο της Ομορφιάς. Δεν πρόκειται μόνο για το ατομικό όραμα του Σαχτούρη, αλλά πρόκειται για ένα συλλογικό όραμα, έναν συλλογικό πόθο: αυτόν της ανάγκης για έναν φωτεινότερο κόσμο.

Χρέος του ποιητή είναι να ξεπεράσει τις δυσχέρειες, το κακό που ταλανίζει τον κόσμο, για να πετάξει προς τον ουρανό, - το χώρο του καλού και του αγαθού- αλλά και να βοηθήσει τους άλλους ανθρώπους να βρουν αυτό τον δρόμο. Ο ρημαγμένος κόσμος, ρημαγμένος από την έκπτωση των ηθών και την αλλοτριότητα των πραγμάτων, επιβάλλει στον ποιητή να επωμιστεί το χρέος του ως πνευματικός ταγός και να αναλάβει καθοδηγητικό ρόλο.

«έσφιξα τα σκοινιά μου
πρέπει και πάλι να ελέγξω
τ' αστέρια
εγώ
κληρονόμος πουλιών
πρέπει
έστω και με σπασμένα φτερά
να πετάω.»

Οι τρεις ιδεοπλαστικές εικόνες του ποιήματος

Α) Ένας μπαξές γεμάτος αίμα
είν' ο ουρανός
και λίγο χιόνι

Ο ουρανός, σαν σύμβολο των πνευματικών αξιών και της ελπίδας , όπως είπαμε πριν, έχει υπονομευτεί από τη γήινη αθλιότητα, έχει αμαυρωθεί από την ηθική σήψη της πραγματικότητας ( Κατοχή , Εμφύλιος, μετεμφυλικές αντιπαλότητες, βία, θάνατος ).Ο ουρανός , σ΄αυτή την εικόνα, έχει και στοιχεία γήινα, έχει αίμα, το αίμα των αδικοσκοτωμένων Ελλήνων · ο Σαχτούρης ανακαλεί μνήμες από τις προαναφερθείσες τραγικές στιγμές της ελληνικής ιστορίας · το αίμα των Ελλήνων που χάθηκαν στην Κατοχή, στον Εμφύλιο ή μετά, βάφει με κόκκινο χρώμα τον χώρο της αθωότητας. Επιλέγεται η λέξη « μπαξές», μια λέξη οικεία στην καθημερινή ανθρώπινη εμπειρία, που αποκτά αμέσως τρομακτική και εφιαλτική διάσταση ώστε να δηλωθούν με καθαρότητα οι δύο διαστάσεις που δίνει πάντα ο Σαχτούρης στο ποιητικό του σύμπαν :το φρικιαστικό χαρτογραφείται την ίδια στιγμή που αρθρώνεται το φανταστικό . Ο μπαξές / ουρανός , που θα ήταν αναμενόμενο να είναι γεμάτος λουλούδια, έχει το χρώμα των τραυματικών εμπειριών της εποχής του ποιητή, το κόκκινο του αίματος, αλλά και « λίγο χιόνι» · το λευκό χρώμα του χιονιού που αποτελεί στοιχείο αγνότητας και εσωτερικής καθαρότητας αφήνει κάποια περιθώρια δράσης και ελπίδας στον ποιητή. Τα χρώματα λοιπόν που κυριαρχούν στη σαχτουρική ποίηση, έχουν εδώ καίρια θέση: άμεσα αναφέρονται το κόκκινο και το άσπρο , έμμεσα αναφέρονται το γαλάζιο και το μαύρο :

κόκκινο : χρώμα της ζωής αλλά και του θανάτου, της φωτιάς ( καθαρτήριας αλλά και καταστροφικής ), της αγάπης, του πάθους, του θυμού .Εδώ το χρώμα του αίματος και του θανάτου

άσπρο: το χρώμα της αγνότητας , της ηρεμίας, της πνευματικότητας και της ανώτερης ζωής

γαλάζιο : το χρώμα του ουρανού και της ελευθερίας

μαύρο: το χρώμα του πένθους και του θανάτου.

Ο ουρανός στο ποίημα έχει χάσει το γαλάζιο χρώμα του, είναι ματωμένος και σκοτεινός.

Β)     έσφιξα τα σκοινιά μου
         πρέπει και πάλι να ελέγξω
         τ' αστέρια

Η επιθυμία του ποιητή για την αναζήτηση ενός μη κατακρεουργημένου κόσμου και η εναγώνια προσπάθεια για επανάκτηση της χαμένης πληρότητας, είναι ατελεύτητη και αποτελεί μια άλλη έκφραση του μύθου του Σίσυφου · ζητά μερίδιο από τον « ουρανό». Είναι φανερή , στην ποίηση του Σαχτούρη, η συνύπαρξη των ανθρώπων με το άγος , τις φρικαλεότητες, την ηθική αναλγησία. Αυτές οι συνθήκες τού υπαγορεύουν την ανάγκη να αθωώσει αυτόν τον κόσμο, προσεγγίζοντας τον ουρανό. Με τη φράση « έσφιξα τα σκοινιά μου» διαφαίνεται ο ποιητής- ελεγκτής σε κατάσταση ετοιμότητας για την εκτέλεση της ιερής αποστολής · οφείλει να σφίξει τα σκοινιά του δηλαδή να ενεργοποιήσει όλες τις ψυχικές του δυνάμεις· το έργο του είναι δύσκολο , απαιτεί αποφασιστικότητα, τόλμη, αισιοδοξία, ψυχικές αντοχές · θυμίζει την δύσκολη ανάβαση ενός κακοτράχαλου βουνού από τον ορειβάτη που προετοιμάζεται δένοντας τα σκοινιά του. Ο αόριστος « έσφιξα» δηλώνει την συντελεσμένη ετοιμότητα του ποιητή , αλλά υπονοεί πως είναι κάτι που το έχει ξανακάνει στο παρελθόν και το γνωρίζει καλά ως διαδικασία .

« πρέπει και πάλι να ελέγξω τ' αστέρια»: αυτή η πρώτη βουλητική πρόταση αποτελεί δομικό στοιχείο του ποιήματος αφού θα μας προετοιμάσει για την διατύπωση της τρίτης ιδεοπλαστικής εικόνας. Συγχρόνως υπονοείται μια σχέση αιτίου – αποτελέσματος : «πρέπει να πετάω»- αίτιο· ο ποιητής μόνο μπορεί, ως κληρονόμος πουλιών / « πρέπει να ελέγξω τ΄αστέρια» - αποτέλεσμα· να μην σβήσει το φως της ελπίδας και της ανθρωπιάς στη γη. Η χρήση του « πρέπει» βάζει τον ποιητή στο χώρο της δεοντολογικής ηθικής , στο χώρο του ηθικού καθήκοντος, αποδίδοντας ηθικότητα και ελεύθερη βούληση στην αποστολή του για την οποία αγωνιά και συνεχώς επαγρυπνά, όπως φαίνεται και από το επίρρημα « πάλι»· να επαγρυπνά για να μην χαθούν τα πνευματικά αγαθά και οι ηθικές αξίες από τον κόσμο μας, αλλά και για να εμπνεύσει και τους άλλους ανθρώπους την πίστη σ΄αυτές τις αξίες. Η αποστολή του « ουράνιου μηχανοδηγού» διαρκής , δύσκολη, μεγαλειώδης: να κρατάει αναμμένα τα φώτα προς το δρόμο των υψηλών ιδανικών, μήπως τον βρουν και οι άλλοι άνθρωποι κάποτε…

Γ )   εγώ
       κληρονόμος πουλιών
     πρέπει
       έστω και με σπασμένα φτερά
       να πετάω.

Ο ποιητής μεταμορφώνεται σε πουλί, σε σύμβολο ελευθερίας ( μοτίβο γνωστό από την αρχαιότητα) , για να επιτελέσει το έργο της εποπτείας του ουρανού και της γης..Το ποιητικό Εγώ δεσπόζει στους στίχους αυτονομημένο και προικισμένο .Ενώ όλοι οι άλλοι άνθρωποι ζουν προσκολλημένοι στη γήινη πραγματικότητα, στη λογική και στις αγκυλώσεις της , ο Ποιητής , όντας φύσει ελεύθερος , ανατρεπτικός και δημιουργικός διεκδικεί τη δυνατότητα να φτάσει στον «ουρανό» του και να κατακτήσει τα μυστικά του, σαν τα πουλιά στων οποίων την ελεύθερη και ανυπότακτη φύση συμμετέχει, ως κληρονόμος τους. έχει την ξεχωριστή ιδιότητα να αιωρείται ανάμεσα στους δύο κόσμους, στη γη και στον ουρανό, να ίπταται ψηλότερα από τους άλλους ανθρώπους. Αισθάνεται αυτήν την ανάγκη γιατί αυτό του επιβάλλει το χρέος του απέναντι στην ποίηση, στον εαυτό του και στους ανθρώπους.

Τα « σπασμένα φτερά» δείχνουν πως αυτός ο αγώνας του δεν τον αφήνει χωρίς τραύματα · είναι όμως αναγκασμένος να εκτελεί την ουράνια πτήση του και ως «τραυματισμένος μηχανοδηγός» πρέπει / έστω και με σπασμένα φτερά / να πετάει Τα τραύματα αφορούν τα πτητικά του όργανα, τα φτερά του, και επομένως πλήττουν τις οραματικές επενδύσεις του. Όμως αυτός ο τραυματισμός δεν υπονομεύει τις προσπάθειές του να αγγίξει τον ορίζοντα των προσδοκιών του· οι δυσκολίες ή οι αποτυχίες στην προσπάθεια της αποκατάστασης της διασαλεμένης τάξης των πραγμάτων δεν τον πτοούν, δεν τον αποπροσανατολίζουν από τα οράμάτα του. Αυτή ακριβώς η επιμονή για την ανακατάληψη του ουρανού από τον ποιητή θέτει σε αμφισβήτηση την γνώμη κάποιων κριτικών που αποδίδουν στο Σαχτούρη απαισιοδοξία .Ο ίδιος είπε: «Τα ποιήματά μου δεν είναι απαισιόδοξα. Απεναντίας, είναι σαν τα ξόρκια. Ξορκίζουν το κακό. Μοιάζουν με μάσκες αφρικάνικες. Με μάσκες ζώων και προγόνων, για να ξορκιστεί ο θάνατος. Όπως συμβαίνει απαράλλαχτα και με τις μάσκες των ιθαγενών». Σκοπός του εδώ να ξορκίσει την εισβολή του Κακού από το χώρο των Ιδεών.

Η δεύτερη βουλητική πρόταση «πρέπει έστω και με σπασμένα φτερά να πετάω» επαναφέρει το θέμα του ηθικού χρέους του ποιητή, ως « θεματοφύλακα των ηθικοπνευματικών αξιών»· άλλα περιθώρια επιλογής δεν υπάρχουν για τον ποιητή, το χρέος του είναι ένα , αλλά αποκτά κοινωνική διάσταση και οικουμενικό χαρακτήρα:

η προάσπιση του «ουρανού» είναι , πρέπει να είναι, υπόθεση όλων μας και η προάσπισή του είναι κοινωνική λειτουργία της ποίησης

ΠΗΓΕΣ