Δεν μπορείς ούτε μια βροχή να ζυγίσεις στο χέρι σου,δεμένα είναι τα χέρια σου

Όταν πρωτοδιάβασα αυτό το ποίημα , οι στίχοι που με συγκίνησαν αφάνταστα ήταν:

Δεν μπορείς
ούτε μια βροχή να ζυγίσεις στο χέρι σου,
ούτε μια ελαφριά μαργαρίτα.
Δεμένα είναι τα χέρια σου

κι αυτό γιατί μ΄άρεσε πάντα κάτι,  που όσες φορές το έκανα δεκάδες βλέμματα ανθρώπων στράφηκαν καχύποπτα πάνω μου : να περπατώ στη βροχή χωρίς ομπρέλα .

Ομορφότερη στιγμή από το να περπατάς χωρίς ομπρέλα στη βροχή δεν υπάρχει…

Γι αυτό η ζωή μας σκλαβώθηκε, γιατί δεν νιώσαμε ποτέ τη βροχή……

ΣΗΜΕΙΟ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΕΩΣ

άγαλμα γυναίκας με δεμένα τα χέρια.

Όλοι σε λένε κατευθείαν άγαλμα,
εγώ σε προσφωνώ γυναίκα κατευθείαν.

Στολίζεις κάποιο πάρκο.
Από μακριά εξαπατάς.
Θαρρεί κανείς πως έχεις ελαφρά ανακαθίσει
να θυμηθείς ένα ωραίο όνειρο που είδες,
πως παίρνεις φόρα να το ζήσεις.
Από κοντά ξεκαθαρίζει τ’ όνειρο:
δεμένα είναι πισθάγκωνα τα χέρια σου
μ’ ένα σχοινί μαρμάρινο
κι η στάση σου είναι η θέληση σου
κάτι να σε βοηθήσει να ξεφύγεις
την αγωνία του αιχμάλωτου.
Έτσι σε παραγγείλανε στο γλύπτη: αιχμάλωτη.
Δεν μπορείς
ούτε μια βροχή να ζυγίσεις στο χέρι σου,
ούτε μια ελαφριά μαργαρίτα.
Δεμένα είναι τα χέρια σου.
 
Και δεν είν’ το μάρμαρο μόνο ο Άργος.
Αν κάτι πήγαινε ν’ αλλάξει
στην πορεία των μαρμάρων,
αν άρχιζαν τ’ αγάλματα αγώνες
για ελευθερίες και ισότητες,
όπως οι δούλοι,
οι νεκροί
και το αίσθημα μας,
εσύ θα πορευόσουνα
μες στην κοσμογονία των μαρμάρων
με δεμένα πάλι τα χέρια, αιχμάλωτη.
 
Όλοι σε λένε κατευθείαν άγαλμα,
εγώ σε λέω γυναίκα αμέσως.
Όχι γιατί γυναίκα σε παρέδωσε
στο μάρμαρο ο γλύπτης
κι υπόσχονται οι γοφοί σου
ευγονία αγαλμάτων,
καλή σοδειά ακινησίας.
Για τα δεμένα χέρια σου, που έχεις
όσους πολλούς αιώνες σε γνωρίζω,
σε λέω γυναίκα.
 
Σε λέω γυναίκα
γιατί είσαι αιχμάλωτη.

                          

                          ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Το εξωτερικό ερέθισμα και η ποιητική αφόρμηση

Εξωτερικό ερέθισμα για την ποιήτρια αποτέλεσε  το μαρμάρινο γλυπτό , του Κ.Σεφερλή, με τίτλο Η Βόρειος Ήπειρος ( 1951)  που βρίσκεται στην πλατεία Τοσίτσα ( σημείο) · αναπαριστά μια γυναίκα  με τα χέρια της πισθάγκωνα δεμένα και συμβολίζει τη μαρτυρική πορεία της Β.Ηπείρου  και τη μοίρα του σκλαβωμένου αυτού τμήματος του Ελληνισμού.

Η Δημουλά όμως  αποστασιοποιείται από αυτόν τον εθνικό και ιστορικό συμβολισμό του αγάλματος και επικεντρώνει το ποιητικό της βλέμμα στα δεμένα χέρια του τα οποία  βλέπει σαν μια αλληγορία της γυναικείας  καταπίεσης ανά τους αιώνες · δεν βλέπει στο άγαλμα τη σκλαβωμένη Β. Ήπειρο αλλά μια γυναίκα αιχμάλωτη, αλυσοδεμένη , σύμβολο της γυναικείας  μοίρας ( σημαινόμενο διαφορετικό για τους πολλούς, διαφορετικό για την ποιήτρια).Η ανάγνωση των σημαινόμενων ενός σημείου είναι πάντα πολλαπλή  για να κρατάει ο κόσμος την ομορφιά του διαφορετικού βλέμματος που του αρμόζει · κι η ποίηση σ΄αυτό το διαφορετικό είναι ταγμένη…..

Ο τίτλος

Ο τίτλος του ποιήματος – Σημείο αναγνωρίσεως-  διασαφηνίζεται με την προμετωπίδα « άγαλμα γυναίκας με δεμένα χέρια» · προδιαθέτει, σύμφωνα με την Τ.Καραγεωργίου, για ένα ποίημα στο οποίο ο αναγνώστης θα παρακολουθήσει μια διαδικασία ανάλογη αυτής που γνωρίζουμε από την αρχαία και τη δημοτική μας ποίηση , τη διαδικασία της αναγνώρισης · αυτή η αναγνώριση αναμένεται να στηριχτεί  σε ένα σημάδι του κορμιού, όπως συμβαίνει στα δημοτικά τραγούδια, αλλά στο ποίημα της Δημουλά το σημάδι δεν αφορά ένα πρόσωπο , όπως λέει ο υπότιτλος, αλλά ένα άγαλμα.  Το σημείο αναγνωρίσεως εδώ είναι  τα δεμένα χέρια της γυναίκας  στα οποία διαφαίνεται η κοινωνική αιχμαλωσία της ανά τους αιώνες.

    Στη θεματική της Δημουλά βρίσκουμε συχνά την ισότιμη συνομιλία του ποιητικού υποκειμένου με  αγάλματα που κοσμούν πάρκα ή δρόμους, συνομιλία που δεν έχει την πρόθεση αισθητικού σχολιασμού του έργου τέχνης , αλλά μέσω του ιδιότυπου συμβολισμού της Δημουλά, την οδηγεί στο να εμψυχώνει τα άψυχα , με σκοπό να προβάλλει ανθρώπινες συμπεριφορές, προσωπικά βιώματα και πάθη

1^η ενότητα , στίχοι 1-2

«Όλοι σε λένε κατευθείαν άγαλμα,
εγώ σε προσφωνώ γυναίκα κατευθείαν.»

Η αναγνώριση συντελείται κατά τρόπο προληπτικό: το ποιητικό υποκείμενο γνωρίζει, βλέπει κάτι που οι άλλοι αγνοούν · εκφράζει η ποιήτρια τη διαφοροποίησή της στον τρόπο πρόσληψης του γλυπτού  που συμβολίζει η Β.Ήπειρος· το αποσυμβολίζει και το επανασυμβολίζει  , σε ένα κλίμα αμεσότητας και οικειότητας που δημιουργείται με τη χρήση του β΄ενικού. Ανάμεσα στους δύο πρώτους στίχους βλέπουμε το σχήμα της αντίθεσης ( όλοι – εγώ) και του χιαστού.

   Το επίρρημα «κατευθείαν» τονίζει τον κατηγορηματικό χαρακτήρα της αναγνώρισης. Είναι ο κοινός παρονομαστής και δηλώνει πως και στα δύο μέρη της αντιθετικής εικόνας/ ερεθίσματος  – το όλοι και το εγώ -   η δική τους πρόσληψη είναι απόλυτα ξεκάθαρη και αυτονόητη · η επανάληψη , λοιπόν,  τονίζει  την διαφορετικότητα της πρόσληψης ενός έργου τέχνης από τους ανθρώπους, μια διαφορετικότητα που διαμορφώνεται από τα βιώματα, την ευαισθησία, την παιδεία του καθενός.  Όλοι  οι άλλοι  βλέπουν στο άγαλμα αυτό που ο δημιουργός του ήθελε να δουν: το δράμα της Β.Ηπείρου· η ποιήτρια όμως διαφοροποιείται  και χωρίς περιστροφές προσφωνεί το άγαλμα  «γυναίκα», δίνοντάς του  έμψυχη παρουσία που συμβολίζει την καταπίεση της γυναίκας.

     Η συνύπαρξη – μέσα σε δύο στίχους- του α΄ και του β΄ ενικού προσώπου  ( εγώ σε προσφωνώ – όλοι σε λένε )  δημιουργεί  επίσης κλίμα δραματικό, συναισθηματικά φορτισμένο και οικείο.Η ίδια η Δημουλά έχει δηλώσει πως τα αγάλματα, που συναντώνται συχνά στην ποίησή της,  την μεταφέρουν στην παιδική της ηλικία- στο παιχνίδι της ακινησίας -  και στη φαντασία της πια αποτελούν « σιωπηλούς συνομιλητές»

2^η ενότητα, στίχοι 3- 19

υπάρχει η τοποθέτηση του αγάλματος στο χώρο, στο πάρκο ( Στολίζεις κάποιο πάρκο: προβάλλεται   η διακοσμητική πρόθεση του γλύπτη και η αισθητική όψη του αγάλματος ) , και η εκτενής περιγραφή του , στηριγμένη και πάλι στο σχήμα της αντίθεσης: «από μακρυά εξαπατάς – από κοντά ξεκαθαρίζει τ΄όνειρο».

Η απόσταση , από την οποία έβλεπε αρχικά το άγαλμα,   δημιουργεί μια παραπλανητική εντύπωση : βλέπει μια γυναίκα την ώρα που ξυπνά κι ανακάθεται για να θυμηθεί τ΄όνειρο που είδε, βλέπει μια γυναίκα να κυνηγά κάτι το χιμαιρικό, το ονειρώδες, το άπιαστο ή - σε μια δεύτερη ανάγνωση - τη μοίρα της γυναίκας , τη ζωή της μέσα στις ψευδαισθήσεις  και στα ανεκπλήρωτα όνειρα.

    Η από κοντά παρατήρηση , όμως, αποκαλύπτει  πως δεμένα είναι πισθάγκωνα τα χέρια της/  μ’ ένα σχοινί μαρμάρινο. Οι πολλοί  και αδιάφοροι περαστικοί δεν θα το δουν αυτό βέβαια, ενώ η ευαίσθητη ποιήτρια όχι απλά το βλέπει, αλλά το ερμηνεύει κιόλας. Το δέσιμο των χεριών παραπέμπει στη μονιμότητα της σκλαβιάς της γυναίκας, της καταπίεσης και της σκληρότητας που την περιβάλλουν. Η στάση της δείχνει να προσπαθεί  εναγωνίως να ξεφύγει  από την αιχμαλωσία , δείχνει τη θέλησή της για ελευθερία.

Όμως η αιχμαλωσία αυτή είναι εδραιωμένη αιώνες τώρα, είναι ριζωμένη σε στερεότυπα και  νοοτροπίες που δύσκολα αλλάζουν : Έτσι σε παραγγείλανε στο γλύπτη: αιχμάλωτη.

Ούτε τις μικρές καθημερινές στιγμές  απόλαυσης και ομορφιάς δεν μπορεί να χαρεί, απαγορευμένη  είναι ακόμη και η βίωση του ελάχιστου,  που η συναισθηματική φύση της γυναίκας την προτρέπει να ζήσει :

Δεν μπορείς
ούτε μια βροχή να ζυγίσεις στο χέρι σου,
ούτε μια ελαφριά μαργαρίτα.
Δεμένα είναι τα χέρια σου

3η ενότητα , στίχοι 20- 30

Ακολουθεί μια  τολμηρή μεταφορά :

Καὶ δὲν εἶν᾿ τὸ μάρμαρο μόνο ὁ Ἄργος.

 όπως ο Άργος *  κρατούσε αιχμάλωτη την Ιώ  έτσι και εδώ, από τη μια το μάρμαρο κρατάει παγιδευμένη τη γυναικεία μορφή καταδικάζοντας την σε ακινησία, κι απ΄την άλλη η μυθική Ιώ γίνεται το σύμβολο της αιωνίως καταπιεσμένης και κατατρεγμένης γυναίκας. 

     Η αναφορά στον Άργο εισάγει στο ποίημα,  όπως σημειώνει η Τ.Καραγεωργίου,  « το μυθικό σύμβολο της κατατρεγμένης γυναίκας, εξακτινώνοντας έτσι την εμβέλειά του στον προκοινωνικό και εξωκοινωνικό χαρακτήρα του μύθου» . Παράλληλα η υπαινικτική αναφορά στην καθήλωση της Ιώς, που είναι το γυναικείο μυθολογικό ανάλογο του πάσχοντος Προμηθέα, έρχεται σε τραγική αντίθεση  με την κινητικότητα της οιστρήλατης   [ παράφορης / ενθουσιώδους ] φύσης της και προοικονομεί για το ποίημα  την ακινησία ως βαριά καταδίκη .

      Η μετωνυμική χρήση του Άργου αντί της Ιούς δηλαδή η χρήση του αρσενικού γένους τέρατος-φύλακα αντί του θηλυκού φυλακισμένου ενέχει το χαρακτήρα έμμεσης καταγγελίας.

Με το ανανταπόδοτο σχήμα (Και δέν εἶν' το μάρμαρο μόνο ο  Άργος ,  χωρίς να διευκρινίζεται  ποιος άλλος είναι ο δεσμώτης της) δίνεται η ευκαιρία στον αναγνώστη να υποθέσει όλα αυτά που κρατούν τη γυναίκα σκλαβωμένη:  ανδροκρατούμενη κοινωνία, αποκλεισμός από τον εργασιακό χώρο, κοινωνικές προκαταλήψεις, στερεότυποι ρόλοι νέες υποχρεώσεις, κλπ

Η Δημουλά συνεχίζει με δύο υποθέσεις για να δείξει τη διαιώνιση της γυναικείας καταπίεσης:

Ἂν κάτι πήγαινε ν᾿ ἀλλάξει

στὴν πορεία τῶν μαρμάρων,

ἂν ἄρχιζαν τ᾿ ἀγάλματα ἀγῶνες

γιὰ ἐλευθερίες καὶ ἰσότητες,

ὅπως οἱ δοῦλοι,

οἱ νεκροὶ

καὶ τὸ αἴσθημά μας,

ἐσὺ θὰ πορευόσουνα

μὲς στὴν κοσμογονία τῶν μαρμάρων

μὲ δεμένα πάλι τὰ χέρια, αἰχμάλωτη.

Αν κάτι άλλαζε στη φύση των μαρμάρων και είχαν τη δυνατότητα της κίνησης και της ευκαμψίας, αν συνέβαινε τα αγάλματα να άρχιζαν αγώνες για τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους, όπως οι άνθρωποι συνηθίζουν ( ο πληθυντικός αριθμός, για ελευθερίες και ισότητες δείχνει ειρωνικά τη ματαιότητα( ;) των αγώνων), αυτή η δεμένη γυναίκα θα ήταν και πάλι ανήμπορη , αιχμάλωτη, αφού « δεμένα είναι τα χέρια της».

Δούλοι , νεκροί και αισθήματα ζητούν στους στίχους της Δημουλά απελευθέρωση από τα δεσμά τους ( όλοι αυτοί που δύσκολα  θα το πετύχουν ποτέ…) : οι δούλοι από τη σκλαβιά τους, οι νεκροί από τη λήθη του θανάτου προσβλέποντας στην αθανασία,  και τα αισθήματα από την αδυναμία έκφρασής τους, την καταπίεσή τους ή την ολοκλήρωσή τους.

4η  ενότητα, στίχοι 30- 40

Ὅλοι σὲ λένε κατευθείαν ἄγαλμα,

ἐγὼ σὲ λέω γυναίκα ἀμέσως.

η ποιήτρια επανέρχεται στους δύο πρώτους στίχους του ποιήματος, δείχνοντας – χωρίς καμιά  επιφύλαξη – τον τρόπο που η ίδια προσλαμβάνει το γλυπτό: ο συμβολισμός της καταπιεσμένης και αδικημένης γυναίκας.

Ακολουθεί η αιτιολόγηση της άποψης που διατύπωσε στην αρχή,  μέσω ενός σχήματος άρσης- θέσης :

Ὄχι γιατὶ γυναίκα σὲ παρέδωσε

στὸ μάρμαρο ὁ γλύπτης

κι ὑπόσχονται οἱ γοφοί σου

εὐγονία ἀγαλμάτων,

καλὴ σοδειὰ ἀκινησίας.

Γιατὶ τὰ δεμένα χέρια σου, ποὺ ἔχεις

ὅσους πολλοὺς αἰῶνες σὲ γνωρίζω,

σὲ λέω γυναίκα.

Η ποιήτρια προσφωνεί το άγαλμα γυναίκα , όχι γιατί ο γλύπτης τού έχει δώσει τα χαρακτηριστικά ενός γυναικείου σώματος, αλλά γιατί έχει δεμένα χέρια. Η Δημουλά κάνει εδώ με  πικρή ειρωνεία, ένα σχόλιο για την ίδια τη φύση της γυναίκας που έχει αναλάβει το ρόλο της γέννησης αλλά και της ανατροφής των παιδιών (κι ὑπόσχονται οἱ γοφοί σου εὐγονία ἀγαλμάτων) , γεγονός που ισχυροποιεί και διαιωνίζει την αιχμαλωσία της , αφού ο ρόλος της ως μητέρας είναι πάντα πρώτος στην ιεράρχηση των επιθυμιών της. Η ευγονία της όμως θα αποδώσει πάλι νέες αιχμάλωτες υπάρξεις, καλή σοδειά ακινησίας, παιδιά αιχμάλωτα ιδίως αν είναι κορίτσια · αιχμάλωτα στις αιωνίως κρατούσες προκαταλήψεις και στις κοινωνικές αναγκαιότητες. Η ακινησία παραπέμπει στη στασιμότητα των κοινωνικών αντιλήψεων

  Η ιστορική αναδρομή στη μοίρα της γυναίκας  κλείνει με την πικρή  διαχρονική διαπίστωση - αιτιολόγηση -  της συνείδησης της γυναικείας θέσης.

Γιατὶ τὰ δεμένα χέρια σου, ποὺ ἔχεις

ὅσους πολλοὺς αἰῶνες σὲ γνωρίζω,

σὲ λέω γυναίκα

  5η ενότητα , στίχοι 41- 42

οι δύο τελευταίοι στίχοι του ποιήματος αναγνωρίζουν οριστικά τη γυναικεία αιχμαλωσία, βγάζοντας το συμπέρασμα :

Σὲ λέω γυναίκα

γιατ᾿ εἶσ᾿ αἰχμάλωτη.

Για την ποιήτρια το Σημείο αναγνωρίσεως  της γυναίκας είναι η αιχμαλωσία της, στοιχείο που, αναφερόμενο τέσσερις φορές-  συνδέει  εμφατικά τον τίτλο του  με το υπόλοιπο ποίημα .

Αποτελούν την κεντρική ιδέα του ποιήματος , που είναι η κοινωνική καταπίεση  και η  αιχμαλωσία της γυναίκας

Οι οπτικές πρόσληψης του αγάλματος

         1.         Η πρόσληψη του γλύπτη ( έφτιαξε ένα άγαλμα που συμβολίζει την υπόδουλη Β.Ήπειρο.

         2.         Η πρόσληψη των περαστικών ( ένα διακοσμητικό γλυπτό)

         3.         Η αρχική πρόσληψη της ποιήτριας (Ἀπὸ μακριὰ ἐξαπατᾶς. Θαρρεῖ κανεὶς πὼς ἔχεις ἐλαφρὰ ἀνακαθίσει νὰ θυμηθεῖς ἕνα ὡραῖο ὄνειρο ποὺ εἶδες )

         4.         Η δεύτερη πρόσληψη της ποιήτριας (Ἀπὸ κοντὰ ξεκαθαρίζει τὸ ὄνειρο: δεμένα εἶναι πισθάγκωνα τὰ χέρια σου μ᾿ ἕνα σκοινὶ μαρμάρινο)

 ΣΗΜΕΙΩΣΗ: 

 

*  Άργος : μυθικό τέρας με 100 μάτια, στον οποίο είχε αναθέσει η Ήρα να κρατά αιχμάλωτη  και δεμένη την Ιώ, που ήταν ερωτική αντίζηλός της. Η Ήρα ζηλεύοντας τον έρωτα του Δία για την Ιώ την καταδίκασε να τη φυλάει το τρομερό τέρας δεμένη σ΄ένα δέντρο. Έμεινε εκεί έως ότου την απελευθέρωσε ο Ερμής. Τα βάσανά της δεν τελείωσαν εκεί αφού περιπλανιόταν κυνηγημένη  από την Ήρα  στην Αίγυπτο , ώσπου γέννησε τον γιο της Έπαφο.Αποτελεί το αιώνιο  σύμβολο της κατατρεγμένης και κυνηγημένης γυναίκας .

ΠΗΓΕΣ

•      Τ.Καρβέλη, η νεότερη ποίηση, Κώδικας, Θεσσαλονίκη
•    * Α.Γεωργιάδου, η ποιητική περιπέτεια. Μεταίχμιο
•       Α.Γεωργιάδου, Ε.Δεληγιάννη, Διαβάζοντας Κική Δημουλά, Ελληνικά Γράμματα
•        Π.Μπουκάλας, Ενδεχομένως, Άγρα
•      Τ.Καραγεωργίου, Στην αίθουσα της Ποίησης , Δοκίμια για τη Λογοτεχνία,        Ελληνικά Γράμματα
•         Ν.Δήμου, www.ndimou.gr
•     Περιοδικό  Η Λέξη, τχ 84
•     Φιλολογική, τχ 71
•      Νέα Εστία, τχ 1146
•      H K. Δημουλά και η ποίηση του μέσα χώρου, Γ.Παπακώστας, Καθημερινή
•    Β.Ρούσσου, Κ. Δημουλά, το σημείο ενός στερεότυπου φεμινισμού

η εικόνα από εδώ: https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjaWjcW0c4MAEfiA7nF0XbXlKwMMAt5OraWjEnUf5BuzztiiJeLOFDihjILHG0FImz1iew4jDnn-MY8NdX7yUpHFY-E9B5d2LxCo2nHw3P0yKZbtL-3ttdFHHkCksf5puFO2tUAiV55jhk/s320/woman_in_rain.png