Κ.Π.Καβάφη, "Δαρείος" μέρος Α΄

              Ποίημα     ιστορικοφανές  και    φιλοσοφικό

τα χαρακτηριστικά της ποίησης του Καβάφη

• πεζολογικός τόνος

•  συμβολική χρήση ιστορικών προσώπων, γενικότερα χρήση συμβόλων

• ρεαλισμός, παραστατικότητα

• ακριβόλογη έκφραση

•  ιδιότυπη γλώσσα: η ομιλουμένη της παροικίας της Αλεξάνδρειας, κατά βάση δημοτική με στοιχεία λόγια, επιτηδευμένους τύπους αλλά και πολίτικους ιδιωματισμούς, Συχνή χρήση αντιποιητικών, καθημερινών λέξεων
•   λεπτή ειρωνεία
•  λιτότητα εκφραστικών μέσων
•  απουσία λυρισμού
•  υπαινικτικότητα
•  χρήση ποιητικού προσωπείου
•  διδακτισμός
•  θεατρικότητα( ατμόσφαιρα, σκηνικό)
•  δραματικότητα (τα ποιήματα του Καβάφη, όπως τα ποιήματα του Όμηρου και του Δάντη , αναπαριστούν «την ανθρώπινη δράση και την ανθρώπινη συμπεριφορά»· είναι γεμάτα από ένα πλήθος ανθρώπων και δραματικών καταστάσεων που παράγουν συγκίνηση.)
•  φιλοσοφική διάθεση
•  αίσθηση του τραγικού
• ελεύθερος στίχος, με χασμωδίες και ιδιαίτερη προσοχή στη στίξη και στις παύσεις
•   Τεχνοτροπικές επιρροές από τον παρνασσισμό( ακριβολογία, έμπνευση από την ιστορική παράδοση), τον συμβολισμό( χρήση συμβόλων, υποβλητικότητα, ονειροπόληση), ρεαλισμό ( επιμονή στη λεπτομέρεια )
•   στο τέλος πολλών ποιημάτων του επιφυλάσσει ένα απροσδόκητο ξάφνιασμα, που κάνει τον αναγνώστη να αναζητήσει την αιτιολόγησή του, και ως εκ τούτου να έρθει σε μια διαλογική συζήτηση με τον ποιητή.

·         Ο ίδιος ο ποιητής  έχει διαχωρίσει το έργο του στην « πρώιμη» και στην  «ώριμη» περίοδο, υιοθετώντας πως το 1911 αποτελεί την κύρια διαχωριστική γραμμή. Ο Δαρείος ανήκει στα ποιήματα της ώριμης περιόδου, τα οποία συνολικά έχουν κάποια διακριτά χαρακτηριστικά συγκρινόμενα με αυτά της πρώιμης περιόδου.

Διακριτικά γνωρίσματα της ώριμης ποίησης του Καβάφη:

•    ρεαλισμός
•   απουσία παρομοιώσεων
•   αντιφατικότητα
•   γενική χαλάρωση της μετρικής μορφής
•    άδηλη ειρωνεία
•   λόγος διαμεσολαβημένος από ιστορικό ή μυθοπλαστικό χαρακτήρα
•  αμφισημία
•   αισθητική απόσταση του ποιητή από το ποίημα, ελαχιστοποίηση του προσωπικού στοιχείου
•   βιωμένη εμπειρία
•   πλάγια, έμμεση ή δραματική παρουσίαση

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Ο Καβάφης είναι κατ’εξοχήν ποιητής–αναγνώστης· αγαπούσε  πολύ την ιστορία  και πολλά  ποιήματά  του , που χαρακτηρίζονται ως «ιστορικά» ,εμπνέονται από αυτήν .      Η ιδιοτυπία της ποίησης του Καβάφη έγκειται  στο  ότι  έχει εκφράσει τον ποιητικό του κόσμο με σύμβολα που αντλεί από την ιστορία, αλλά και από τη μυθολογία.

     Αντλεί, κατά προτεραιότητα, τα θέματα των ιστορικών του ποιημάτων, χρονικά από την περίοδο της ύστερης αρχαιότητας, την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή· γεωγραφικά, από την ευρύτερη περιοχή όπου εκτείνονται τα ελληνιστικά κράτη των διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου. Αυτός ο καινούριος κόσμος, με την πανσπερμία των λαών που τον απαρτίζουν, αντιπροσωπεύει μια κορυφαία στιγμή του ελληνικού πολιτισμού ως παράγοντα που διαμορφώνει την ιστορία. Ο αλεξανδρινός Καβάφης αισθάνεται κληρονόμος αυτού του κόσμου κι επιχειρεί να τον ερμηνεύσει με ποιητικά μέσα. Μέσα από την επιλογή τυπικών ανθρώπινων καταστάσεων, ο ποιητής φέρνει τα ιστορικά ή ψευδοϊστορικά πρόσωπα της άλλης εποχής πιο κοντά μας και τα κάνει να φαντάζουν οικεία, σα να κυκλοφορούν ανάμεσά μας.

   . Ο κόσμος του Καβάφη είναι- κατά βάση -  ο Αλεξανδρινός κόσμος της παρακμής. Στα ποιήματα δεν  συναντούμε την  αρχαία δόξα , την ιστορία των πρωταγωνιστών. Ακόμη κι όταν αναφέρεται σε στρατηγούς και αυτοκράτορες, πρωταγωνιστές δεν  είναι τα σημαίνοντα πρόσωπα · τον κύριο ρόλο στα ποιήματα  διαδραματίζει η μοίρα, το αναπόφευκτο,  το ασήμαντο, ή η συγκυρία.

   Επίσης θα πρέπει να προσέξουμε ιδιαίτερα τη λειτουργία των ιστορικών αναφορών του:

 α) μέσα από την ιστορικότητα των ποιημάτων του εκφράζει ευκολότερα προσωπικά βιώματα, αδιέξοδα ή αγωνίες έχοντας εξασφαλίσει μια σκηνοθεσία καταστάσεων, ένα ιστορικό πλαίσιο . Η εκμετάλλευση της ιστορίας στα ποιήματα του  έχει ως στόχο να αποπροσωποποιήσει τα βιώματα του ποιητή, να αποκρύψει το ποιητικό εγώ, ώστε να απελευθερωθεί ο ποιητής και να μιλήσει, να κρίνει  ελεύθερα πίσω από το προσωπείο του ιστορικού προσώπου

 β) Την  κίνηση    της Ιστορίας  και  την   ανθρώπινη  περιπέτεια ο Καβάφης την αντιλαμβάνεται αναστοχαστικά, σαν μια ατέρμονη αλυσίδα λαθών και στοχαστικών αναπροσαρμογών.

γ) η Ιστορία  που περιγράφει στα ποιήματά του , γίνεται ερμηνευτικό κλειδί για να κατανοήσουμε τη δική μας εποχή, για να  εξασφαλίσουμε συνείδηση των αφανών παραγόντων που προσδιορίζουν τη ζωή μας και τη θέση μας μέσα στον κόσμο. Και αντίστροφα, η δική μας εμπειρία ζωής γίνεται, με τη σειρά της, ερμηνευτικό κλειδί, για να κατανοήσουμε το ήθος και το πνεύμα της μακρινής εκείνης εποχής

δ) Οι  αναφορές στα ιστορικά  πρόσωπα , στην καβαφική ποίηση,  δεν αποτελούν μια επιστροφή στο παρελθόν, μια οπτασιακή αναπόληση, αλλά είναι  η προέκταση και αντικειμενικοποίηση του συναισθήματος του Καβάφη, το οποίο είναι σύγχρονο.

ε) Διαλέγοντας σταθερά ο ποιητής ως πλαίσιο των ιστορικών του ποιημάτων εποχές κρίσης και παρακμής, όπου η εξουσία και τα πρόσωπά της δοκιμάζονται, δεν κάνει τίποτε άλλο από τα να καταδεικνύει μια διαρκή ιστορική και πολιτική κρίση που φθάνει μέχρι και τις ημέρες που ο ίδιος γράφει

     Τη φιλοσοφική του διάθεση απέναντι στην ιστορία (την αποκαλύπτει ο Καβάφης στο ποίημα «Ο Δαρείος», όπου ειρωνεύεται από την αρχή την ιστορικότητα του ποιήματός του και τις ιστορικές λεπτομέρειες μέσω των οποίων καλείται ο ποιητής Φερνάζης (προσωπείο του Καβάφη) να γράψει ένα επικό ποίημα. Γρήγορα λοιπόν και κουρασμένος από τις ιστορικές λεπτομέρειες, ο ποιητής αντιπαραβάλλει σε αυτές τη φιλοσοφία («Αλλ' εδώ χρειάζεται φιλοσοφία»), η οποία και θα τον απασχολήσει μέχρι το τέλος του ποιήματος.

«  Στο « Δαρείο» το ποίημα δεν απορροφά απλώς ένα μικρό ποσοστό ιστορικής ύλης που συσσωματώνεται και, ενδεχομένως, χάνεται ή αποδυναμώνεται μέσα σε άλλα, πιο ισχυρά, ποιητικά στοιχεία. Συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Η ιστορική δηλαδή ύλη γίνεται η κυρίαρχη κρούστα που επικαλύπτει και σκεπάζει το ποίημα σε ολόκληρη την έκτασή του. Αυτή, ακριβώς, η ολική επικάλυψη του ποιήματος από την ιστορική κρούστα, δημιουργεί συνθήκες θεματικής απόκρυψης.»*

 

 

Η ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ – Η  ΓΛΩΣΣΑ

•    πεζολογικός χαρακτήρας
•    χρήση – κατ΄εξοχήν- ιαμβικού μέτρου
•   μετρικές ιδιοτυπίες, όπως η κατάργηση ή ανορθόδοξη χρήση τομής, ή η παρουσία χασμωδιών (πράγμα ο ποιητής, φαντάσου ελληνικά, τι αναβολή, να δούμε αν, κι ασφάλεια, ποιητική ιδέα, πιθανότερο είναι)
• απουσία ομοιοκαταληξίας, και γενικά   παραβίαση  της παραδοσιακής ποιητικής φόρμας
• Η οργάνωση του στίχου γίνεται με βάση τη νοηματική πληρότητα
• Στην πρώτη στροφή προβάλλεται η δημιουργική διαδικασία, στη δεύτερη η δραστηριότητα διακόπτεται με τη δυσάρεστη αναγγελία, στην επόμενη ο ήρωας συνειδητοποιεί την ακύρωση του έργου του, στην τέταρτη αποδίδονται τα συναισθήματα που προκύπτουν από τη νέα κατάσταση, στην πέμπτη ο Φερνάζης συνειδητοποιεί την αδυναμία, το αδιέξοδο στο οποίο οδηγεί η νέα κατάσταση και εναποθέτει όλες τις ελπίδες του στη θεϊκή βοήθεια, ενώ στην τελευταία επιστρέφει στην υποκειμενική του πραγματικότητα, δηλαδή τις ιδέες για την ποιητική του δημιουργία.
• λιτότητα και οικονομία στην έκφραση(επίδραση του παρνασσισμού)
• λιτή και μετρημένη χρήση των επιθέτων   που     υπαινίσσονται τη στάση του Καβάφη απέναντι σε πρόσωπα και αξίες αλλά  και εξυπηρετούν  το μέτρο και το ρυθμό

·         Ειρωνεία: σημαίνει μια δήλωση ή ένα γεγονός που υπονομεύεται από το πλαίσιο στο οποίο εμφανίζεται. Το βασικό χαρακτηριστικό κάθε ειρωνείας είναι µια αντίθεση ανάµεσα σ΄ ένα φαινόμενο και σε µια πραγματικότητα  Στο ποίημα έχουμε  τη συμπόρευση , τον συνδυασμό της λεκτικής και  της δραματικής   ειρωνείας , «το χώνεμα της λεκτικής και της δραματικής ειρωνείας»  κατά τον Νάσο Βαγενά. 

Η λεκτική ειρωνεία υποβάλλει νοήματα και αισθήματα που δε βρίσκονται στις λέξεις , και που είναι διαφορετικά ή αντίθετα από το νόημα που αυτές εκφράζουν :

•       «  το σπουδαίο μέρος του επικού ποιήματός του κάμνει».Η λόγια κατάληξη του επιθέτου επιτείνει την ειρωνεία που , άλλωστε , είναι και εσωτερική- νοηματική: σπουδαίο μέρος της βιογραφίας ενός βασιλιά δεν είναι , φυσικά, ο τρόπος με τον οποίο πήρε την εξουσία ( που στη συγκεκριμένη περίπτωση ήταν δόλιος και όχι σπουδαίος…), αλλά η προσφορά του στο λαό και τη χώρα του

•       « ο ένδοξός μας βασιλεύς, ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ’ Ευπάτωρ»  ( υπερβολική διατύπωση που ,  ενώ φαίνεται να κολακεύει τον βασιλιά , συγχρόνως ειρωνεύεται και τον ανήθικο τρόπο με τον οποίο πήρε την εξουσία)

•       «Aλλ’ εδώ χρειάζεται φιλοσοφία, Βαθέως σκέπτεται το πράγμα ο ποιητής» (έκδηλος ειρωνικός τόνος για το ψευτοδίλημμα  του Φερνάζη ),

•      οι επιφωνηματικές εκφράσεις  με το θαυμαστικό να επιτείνει τον  ειρωνικό τόνο. " τι συμφορά!,  Ατυχία!" Ο Φερνάζης οδύρεται για την ματαίωση των ιδιοτελών ποιητικών του σχεδίων σε μια στιγμή που η πατρίδα του με τον πόλεμο κινδυνεύει και αυτό και μόνο θα έπρεπε να αποτελεί την απόλυτη προτεραιότητά του.

•      «επίμονα κ’ η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται, το πιθανότερο είναι, βέβαια, υπεροψίαν και μέθην· υπεροψίαν και μέθην θα είχε ο Δαρείος » , ο Φερνάζης ανακτά την ποιητική του ιδιότητα και η νέα πραγματικότητα  του πολέμου, δίνει την τελική απάντηση στο δίλημμα

οι επαναλήψεις ως στοιχείο ειρωνείας :

•  « ελληνικά ποιήματα» :αποδίδεται η απόγνωση του Φερνάζη για την έναρξη του πολέμου αλλά συγχρόνως  ο Καβάφης ειρωνεύεται την  αλαζονική προσκόλληση του ποιητή στα προσωπικά του σχέδια σε μια τόσο δύσκολη στιγμή για την πατρίδα

• «τι αναβολή, τι αναβολή» ο Καβάφης ειρωνεύεται την πρόθεση του ποιητή να αποκομίσει δόξα, φήμη και κοινωνική αναγνώριση από την ποίηση

• η επανάληψη του τίτλου «ο ένδοξός μας βασιλεύς, ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ’ Ευπάτωρ» , όπου ο Καβάφης ειρωνεύεται τον Μιθριδάτη ·ενώ γνωρίζουμε τον δόλιο τρόπο με τον οποίο  πήρε την εξουσία , τώρα στη δυσκολία του πολέμου καλείται  να αποδείξει πως οι τίτλοι του τον αντιπροσωπεύουν

Η δραματική ειρωνεία  πραγματώνεται ως εξής:

 Με την αντίθεση (ή και σύγκρουση) της μιας κατάστασης με την άλλη .'Αλλα πιστεύουν οι ήρωες για τον εαυτό τους και το περιβάλλον τους κι εντελώς διαφορετική αποδεικνύεται η πραγματικότητα. Επίσης πραγματώνεται με την ανάδειξη  της ματαιότητας των επιθυμιών του ήρωα αλλά και  με την αντίθεση ανάμεσα στις προθέσεις των ηρώων και τις εξελίξεις που έχουν τα γεγονότα.

( Ο  Φερνάζης σχεδιάζει το μέλλον του αλλά ο πόλεμος ανατρέπει τα σχέδιά του· ο Φερνάζης αναφέρει πως ο Δαρείος παρέλαβε την εξουσία , ενώ είναι γνωστό πως την σφετερίστηκε · το εφήμερο της εξουσίας του Μιθριδάτη.)

Αλλά ειρωνεία υπάρχει και στο επίπεδο της αφήγησης , στον τρόπο που βλέπει ο αφηγητής τις επιδιώξεις του Φερνάζη καθώς του καταλογίζει  εμμέσως  καιροσκοπισμό .

Δεν ξεχνούμε όμως ποτέ πως στο ποίημα τα δύο είδη της ειρωνείας είναι αλληλένδετα.

Γλώσσα:  Δημοτική με στοιχεία καθαρεύουσας  · αρχαιοπρεπές λεξιλόγιο, όταν αναφέρεται στην εποχή του Φερνάζη (υπεροψίαν και μέθην θα είχεν, κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείων το πλείστον του στρατού μας), ενώ αναφέρει λέξεις καθημερινές, όταν μιλάει  ο ίδιος (κάμνει), αλλά και χρησιμοποιεί ορισμένες λέξεις με  ιδιότυπη νοηματοδότηση (αγγέλλει = αναγγέλλει, εκτάκτως = ιδιαιτέρως, θετικό = σίγουρο, τες = τις).Πεζολογικός τόνος και ρεαλιστική έκφραση.

        ΠΗΓΕΣ

•  Γ.Π.Σαββίδης, Μικρά Καβαφικά, Ερμής
• Π.Μάκριτζ, εκμαγεία της ποίησης: Σολωμός, Καβάφης, Σεφέρης, Εστία
•   Δ. Μαρωνίτης «Υπεροψία και μέθη» , ο ποιητής και η ιστορία, Κέδρος
• Αγάθη Γεωργιάδου, Εριέττα Δεληγιάννη, Νεοελληνική Λογοτεχνία, εκδ. Ξιφαράς
•  Σ.Βρεττός, Για τα ιστορικά ποιήματα του Καβάφη, www.avgi.gr
• Ν.Βαγενάς , η ειρωνική γλώσσα, Κριτικές μελέτες για τη νεοελληνική γραμματεία , Στιγμή
• Ν.Βαγενάς, ο Καβάφης της κριτικής και ο Καβάφης του Σεφέρη, http://www.kavafis.gr
• Ε.Καψωμένος, η ποίηση και η ποιητική του Κ.Π.Καβάφη, εταιρεία κρητικών σπουδών, http://www.eks-ik.eu
• Γ.Δάλλας, Καβάφης και Ιστορία, Ερμής
•  Γ.Βελουδής, «Μέσα σε πόλεμο – φαντάσου ελληνικά ποιήματα» (η κρίση της καλλιτεχνικής συνείδησης) εκδ. Κέδρος
•  Α.Σταματιάδης, το ιστορικό διακείμενο στην ποίηση του Καβάφη, http://www.academia.edu
• Κ.Μποκόρου, Νεοελληνική Λογοτεχνία, Σαββάλας
•  Α.Κοβάνη, Φ.Καλαϊτζάκης, Νεοελληνική Λογοτεχνία, Κιμωλία
•  Τάσου Τσέκου, μια ερμηνευτική πρόταση για το «Δαρείο» του Καβάφη, περιοδικό Εκπαιδευτικοί προβληματισμοί, Ζήτη
•   *  Η ιστορική μέθοδος του Καβάφη, http://psifiakesergasies.wordpress.com
•   Ο Ελληνιστικός και Ρωμαϊκός κόσμος του Καβάφη. Ιστορία και δημιουργικότητα, http://www.blod.gr
•  Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, η ποίηση του Καβάφη, http://eapilektoi.blogspot.gr
•   Γκανέτσος Δημήτρης, Νεοελληνική Λογοτεχνία,  Ποίηση
•   αφιερώματα  λογοτεχνικών περιοδικών: Διαβάζω , Η Λέξη