Δευτέρα 16 Δεκεμβρίου 2013

ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΟΠΟΙΪΑ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΚΑΙ ΣΤΗ ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΠΟΙΗΣΗ

 
                                                                                     

 

Σχήματα λόγου ονομάζουμε την περίτεχνη διευθέτηση των λέξεων προκειμένου να επιτευχθεί ιδιαίτερη έμφαση ή ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα .Αποκλίνουν , λοιπόν, από τους συμβατικούς κανόνες της χρήσης του λόγου και εξυπηρετούν νοηματικές ή αισθητικές επιδιώξεις. 


Αρχικά ας δούμε τα συνηθέστερα  σχήματα λόγου και τη λειτουργία τους :

Μεταφορά :είναι ένας από τους τρόπους  με τον οποίο επιτυγχάνεται η διεύρυνση μιας έννοιας, μέσω της αποφυγής ή της παραβίασης  του κυριολεκτικού περιεχομένου της  λέξης - έννοιας. Βασική προϋπόθεση της χρήσης μεταφορών  είναι οι δύο έννοιες που θα χρησιμοποιηθούν να έχουν μεταξύ τους μια κοινή ιδιότητα ή ομοιότητα. Ανάμεσα στις δύο σημασίες (την κυριολεκτική και τη μεταφορική) υπάρχει κάποια μικρή ή μεγάλη ομοιότητα, η οποία και επιτρέπει, μαζί με τα συμφραζόμενα, την κατανόηση της νέας μεταφορικής σημασίας.
      Η μεταφορά είναι πλέον  δομικό στοιχείο της γλώσσας αφού μεγάλο μέρος του εννοιακού μας συστή­ματος είναι μεταφορικό ( ας θυμηθούμε τα: ο ήλιος βασίλεψε ή το πέτρινη καρδιά , εκφράσεις συνυφασμένες με την αυτονόητη καθημερινή γλωσσική μας πραγματικότητα)

Παρομοίωση:   μια ιδέα, μια εικόνα συνάπτεται με κάποια άλλη ώστε να  αποσαφηνίζεται και να προβάλλεται εντονότερα . Ενυπάρχει μια σύγκριση φανερή( σε αντίθεση με τη μεταφορά που η σύγκριση λανθάνει) και χρησιμοποιούνται οι λέξεις «σαν», «όπως» ή συνώνυμες εκφράσεις όπως « μοιάζει με..».

     Η παρομοίωση προκαθορίζει τον αντιληπτικό στόχο για τον αναγνώστη, ενώ η μεταφορά  δεν δίνει την αίσθηση του τετελεσμένου αλλά αντίθετα μας αφήνει  να τρέξουμε στο οπλοστάσιο της προσωπικής μας εμπειρίας για να συλλάβουμε τον υπαινιγμό

Η προσωποποίηση, μέσω της οποίας ο ποιητής δίνει σε  αφηρημένες έννοιες ή άψυχα αντικείμενα ανθρώπινη υπόσταση, παρουσιάζοντάς τα να σκέφτο­νται, να αισθάνονται και να ενεργούν όπως κι ο άνθρωπος. Τα «πρόσωπα» που προκύπτουν , ενανθρωπισμένα από τον ποιητή  είναι τα λεγόμενα «συμβατικά » πρόσωπα. Πρόκειται για την « παθητική πλάνη», την pathetic fallacy όπως την ονόμασε ο John Ruskin το 1856, που θυμίζει τον «παμψυχισμό»  στο δημοτικό τραγούδι

  • Στην παραδοσιακή ποίηση  τα σχήματα λόγου είναι πιο προσεγγίσιμα, πιο αποδεκτά  από τις λογικές αναμονές του αναγνώστη  αφού συνδέουν το ιδεατό σχήμα με κάτι συγκεκριμένο, απτό στη λογική, χειροπιαστό. Αντίθετα στη Μοντέρνα Ποίηση η νοηματική ομοιότητα ανάμεσα στα στοιχεία του σχήματος λόγου υπερβαίνεται κατά πολύ, σε σημείο μάλιστα που να εγγίζει τα όρια του παραλόγου. Οι συζεύξεις  λέξεων, αντικειμένων , εννοιών ,που εμπεριέχονται στα σχήματα λόγου, είναι ασύμβατες, τολμηρές  και ασαφείς


  • Η σύζευξη των δυο στοιχείων στην  παρομοίωση ή στη μετα­φορά  παρουσιάζει  μεγαλύτερο  βαθμό αυθαιρεσίας  στη μοντέρνα ποίηση απ΄ότι στην παραδοσιακή
  • Επίσης η σχέση των δύο μερών ενός σχήματος λόγου στην Παραδοσιακή ποίηση είναι σχεδόν μονοσήμαντη, σε αντίθεση με τη Μοντέρνα ποίηση  όπου η νοηματική αυτή σχέση είναι πολυσήμαντη, συχνά κρυπτική και ερμητική.
  • Μέσα από τα σχήματα λόγου , στη Μοντέρνα ποίηση, δίνεται η δυνατότητα στον αναγνώστη να καταδυθεί στα μηνύματα  και τις αξίες του ποιήματος, να τα ανακαλύψει μόνος αλλά και τα επανασημασιοδοτήσει ελεύθερα · κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει στη Παραδοσιακή ποίηση στην οποία τα σχήματα λόγου οδηγούν στη σκέψη του ποιητή  με  καθολική μάλλον αναγνώρισή της.


Παραδείγματα:


ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΠΟΙΗΣΗ
ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΠΟΙΗΣΗ


«Κα τότε θ σο π γάπη μου δροσάτη:
-Μέσ
᾿ στν καρδιά μας, θάλασσα πάθη γεμάτη,
ρως εν᾿ ατ τ᾿ λόχρυσο ποτάμι.»

Κ.Παλαμάς, Τ΄ολόχρυσο ποτάμι

«Μάγεμα φύσις κι᾿ νειρο στν μορφι κα χάρη,
μαύρη πέτρα λόχρυση κα τ ξερ χορτάρι·»
 Δ.Σολωμός Ελεύθεροι Πολιορκημένοι



Ἐσὺ ποὺ πρώτη ἐπρόβαλες
σὰν ὄνειρο ἐμπροστά μου,
κι ἄναψες πάθη ἀκοίμητα
στὴν ἄδολη καρδιά μου,
ἄ! ποῦ 'σαι, πὲς μου, αγάπη μου,
ποῦ 'σαι, γλυκιά μου ἐλπίδα;»

Ι.Τυπάλδος




« στο σιωπηλό λιμάνι  έλαμψε μια φτερούγα γλάρου και στο νύχι του αντίχειρα πλάτυνε ερωτικά ο τριανταφυλλένιος κύκλος»
 Γ.Ρίτσος , Αλκυονίδες







«Της αγάπης αίματα με πορφύρωσαν
και χαρές ανείδωτες με σκιάσανε
οξειδώθηκα μες στη νοτιά των ανθρώπων» Ο.Ελύτης , Άξιον Εστί

«γιατί  και το τραγούδι το φορτώσαμε με τόσες μουσικές που σιγά σιγά βουλιάζει (…) κι είναι καιρός να πούμε τα λιγοστά μας λόγια γιατί η ψυχή μας αύριο κάνει πανιά»
 Γ.Σεφέρης , ένας γέροντας στην ακροποταμιά






ΠΑΡΟΜΟΙΩΣΕΙΣ

    ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΠΟΙΗΣΗ
              ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΠΟΙΗΣΗ


«εφούσκωνε τα’αγέρι
Λευκότατα πανιά. ωσάν το περιστέρι
Που απλώνει τα φτερά»

Δ.Σολωμός, Η Ξανθούλα

«Κι θάλασσα, πο σκίρτησε σν τ χοχλ πο βράζει,
σύχασε κα γινε λο συχία κα πάστρα,
σ
ν περιβόλι εώδησε κι δέχτηκε λα τ᾿ στρα·»

Δ.Σολωμός Ο Κρητικός

«δ ορανς παντο κι λοθε λιου χτίνα,
κα
κάτι λόγυρα σν το μηττο τ μέλι»
Κ.Παλαμάς, Πατρίδες



Δν εν᾿ λόξανθη σν τ μαλλιά μου;
Δ
ν εν᾿ κόρφος μου σν τν φρό;
Μέσα στ
μάτια μου τ γαλανά μου
δ
ν χω κύματα, τάφο, ορανό;

Α.Βαλαωρίτης, Η Ξανθούλα



Σ θωρ κι ναθαρρεύω
κα
τ χέρια μου χτυπ,
σ
ν γία σ λατρεύω,
σ
μητέρα σ᾿ γαπ.

Ι.Πολέμης, Η σημαία

" Ἔρχετ᾿ ψαρόβαρκα, ρχεται λοΐσια
πέρα
π᾿ τν σπρόπυργο κι π᾿ τ Πετρονήσια  σ νεράιδα
φρόπλαστη, νύφη φτερωτή"
Γ.Δροσίνης, Η ψαρόβαρκα




«Παράθυρα τρεμάμενα στο φως του εσπερινού
Mια στιγμή που προσπέρασες την ευτυχία
Σαν τραγούδι όπου κρύφθηκε μήπως το δεις
Δακρυσμένο για σένα ένα κορίτσι»

Ο.Ελύτης, Ο Φυλλομάντης

«σεντόνια
π’ άλλα ανεμίζανε
σα σημαίες
κι ωσάν
υελοπίνακες
κι άλλα ήτανε
ριγμένα κάτω
σαν καθρέφτες
κι άλλα
μιλούσαν
λέξεις άναρθρες
σαν καπνοδόχες
κι άλλα στρωμένα
σε κρεβάτια
σαν κομήτες»

Ν.Εγγονόπουλος, Τα κλειδοκύμβαλα της σιωπής

«Σο γράφω γεμάτη τρόμο μέσα π μι στονυχτερινὴ, φωτισμένη π μίαν λάχιστη λάμπα σ δαχτυλίθρα»

Μ.Σαχτούρης, Ορυχείο

«τοτο τ τοπίο εναι σκληρ σν τ σιωπή»  Γ.Ρίτσος, Ρωμιοσύνη





ΠΡΟΣΩΠΟΠΟΙΗΣΕΙΣ

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΠΟΙΗΣΗ
ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΠΟΙΗΣΗ


« Εμαι το λιου θυγατέρα
πι π᾿ λες χαϊδευτή,
κι
τόση γάπη το πατέρα
σ
᾿ ατν τν κόσμο μ κρατε.
σο ν γύρω νεκρωμένη
α
τν τ μάτι μου ζητε.
Ε
μαι λη τιμημένη

 Κ.Παλαμάς

«Τ’ οὐρανοῦ, γαλάζιος ὅλος,
ἐκεῖ πάνου στὰ βουνὰ
γλυκογέρνοντας ὁ θόλος
ἀναπαύεται τερπνά.»

 Γ.Μαρκοράς, Η άνοιξη και το παλληκάρι της Ηπείρου

«Κι φύσις λη το γελ κα γένεται δική του.
λπίδα, τν γκάλιασες κα το κρυφομιλοσες
κα
το σφιχτόδεσες τ νο μ᾿ λα τ μάγια πόχεις.

»Δ.Σολωμός Ο Πόρφυρας

«Τ μούγκρισμα το κύματος, τν σπλαγχνη φοβέρα,
χίλιες φορ
ς τν κουσεν βράχος στν θέρα
ν
᾿ ντιβο τρομαχτικ χωρς κν ν ξυπνήσει,
κα
σήμερα νατρίχιασε, λς θ λιγοψυχήσει.»

Ἀριστοτέλης Βαλαωρίτης,Ο βράχος και το κύμα

 





« πληγωμένη νοιξη τεντώνει τ λουλούδια της
ο
βραδινς καμπάνες τν κραυγή τους»
Μ.Σαχτούρης, Η πληγωμένη Άνοιξη

«Κάθε νύχτα τ φεγγάρι ναποδογυρίζει τος σκοτωμένους
ψάχνει τ
πρόσωπά τους μ παγωμένα δάχτυλα ν βρε τ γιό του
π᾿ τν κοψι το σαγονιο κι π᾿ τ πέτρινα φρύδια,
ψάχνει τ
ς τσέπες τους»
    Γ.Ρίτσος , Ρωμιοσύνη



« τα κρύα βράδια γύρεψαν το πρόσωπό σου η σκοτεινιά της πέτρας έγινε σκοτεινιά σου» 

Δ.Παπαδίτσας. Ερμηνεία πρώτη



Καλ τ βγάζει πέρα μοναξι
φτωχικ
λλ τίμια.
λλο κοιμται ατ
κι
λλο τ γκρατς σκεπτικ
άν.»
Κ.Δημουλά, Δεν έχεις τι να χάσεις 



«Ο ταξιδιτες χάθηκαν στ βάθος
λλους τος κράτησε γι πάντα τ φεγγάρι
ο
καγκελόπορτες τ βράδυ νοίγουνε μ᾿ να λυγμ
ο
ταχυδρόμοι ξέχασαν τ δρόμο
κι
ξήγηση θ ᾿ρθε κάποτε
ταν δν θ χρειάζεται πι καμία ξήγηση»

Τ.Λειβαδίτης, Περιμένοντας το βράδυ
 



ΕΙΚΟΝΟΠΟΙΪΑ




Η ανθρώπινη διάνοια σε δυο δρόμους στήριξε την εξέλιξή της:  στις έννοιες  και στις εικόνες · με τις πρώτες διαμόρφωσε την επιστημονική σκέψη και με τις δεύτερες  άνοιξε το δρόμο της Ποίησης.
Κι αφού η Ποίηση είναι η άλλη όψη της ζωής, μια δεύτερη κρυφή ζωή,  εύκολα μπορούμε να  θεωρήσουμε πως  η ποιητική εικόνα είναι  το όχημα μέσω του οποίου η Ποίηση επανασημασιοδοτεί τη ζωή,  της  προσδίδει νέα νοήματα πέραν των προφανών.


  • Η Παραδοσιακή ποίηση χρησιμοποιεί  τις εικόνες ως μέσο έκφρασης και αποτελεσματικότερης αναπαράστασης του εσωτερικού κό­σμου του ποιητή · εικόνες  συχνά θαυμάσιες , πάμφωτες  που γοητεύουν με την ομορφιά κι αμεσότητά τους.Οι εικόνες αυτές  στηρίζονται στα εμπειρικά δεδομένα, που τα επεξεργάζεται η συνείδηση και τα διευρύνει η φαντασία και η συγκίνηση,  ενώ στη Μοντέρνα Ποίηση οι εικόνες  έρχονται κατευθείαν από το υποσυνείδητο, φυσικές, απρο­σποίητες, πρωτογενείς, ανυπότακτες και συχνά παράξενες ή κρυπτικές · διευρύνουν την αντίληψή μας για τα πράγματα  και μας δίνουν μιαν άλλη διάσταση , μιαν άλλη όψη της πραγμα­τικότητας.
  •    Στη μοντέρνα ποίηση η εικόνα δεν μπορεί να αναχθεί σε καμιά λογική επεξερ­γασία ή δικαιολόγηση. στηρίζεται στην υπέρβαση της πραγματικότητας, με συν­δυασμό στοιχείων απόλυτα ετερόκλητων.       
  • Στην παραδοσιακή ποίηση η εικόνα  λειτουργεί ως αναπαράσταση ή μίμηση της πραγματικότητας, ενώ στη μοντέρνα ποίηση λειτουργεί  αναλογικά με την πραγματικότητα, ως μεταφορά ή ως αλληγορία. Στην παραδοσιακή ποίηση ο αναγνώστης βλέπει τις ποιητικές εικόνες ως αντικείμενα προέκτασης  της αντίληψής του,  και με τη βοήθεια του ποιητή που τις επενδύει με συγκίνηση και λεκτική χάρη. Στη μοντέρνα ποίηση ο αναγνώστης καλείται να φανταστεί, να καταδυθεί στις αναμνήσεις και τα βιώματά του, να ανακαλέσει  τις εμπειρίες και τις συγκινήσεις του ώστε να αποκρυπτογραφήσει  μόνος το μήνυμα της ποιητικής εικόνας. Μια απούσα πραγματικότητα, όπως υποστήριζε και ο Πλάτωνας, βρίσκεται πίσω από κάθε εικόνα ενός μοντέρνου ποιήματος
Βέβαια η αισθητική αποτελεσματικότητα της ποιητικής εικόνας, ανεξάρτητα από το να ανήκει σε ένα παραδοσιακό ή μοντέρνο ποίημα, έχει να κάνει με την αμεσότητα και την αλήθεια της συγκίνησης που μεταδίδει.



Σύμφωνα με τον Β. Αθανασόπουλο  «η ενέργεια της ποιητικής εικόνας εξαρτάται  από τη «ζωντάνια» της, τη «ζωηρότητα», τη δυνατότητα να ανακινεί τις συγκι­νήσεις, να διεγείρει τα συναισθήματα, να ξυπνά την αντίληψη του αναγνώστη μέσω της διαδικασίας της ανοικείωσης, δηλαδή κάνοντάς τον να αντιλαμβάνε­ται το γνωστό και οικείο σαν πρωτόγνωρο. Όλες αυτές οι ιδιότητες αντιστοιχούν σε τρόπους οικονο­μίας της διανοητικής ενέργειας, γι’ αυτό επιτυχημέ­νη θεωρείται μια εικόνα όταν αποδίδει το μέγιστο νόημα απαιτώντας την κατά το δυνατόν μικρότερη διανοητική προσπάθεια, δηλαδή όταν μεταδίδει τη μεγαλύτερη ποσότητα σκέψης με τις λιγότερες λέ­ξεις.» 



Να  δύο χαρακτηριστικές εικόνες από την παραδοσιακή και τη μοντέρνα ποίηση:



Δ.Σολωμού, Ελεύθεροι Πολιορκημένοι


«Λευκὸ βουνάκι πρόβατα κινούμενο βελάζει
Καὶ μὲς τὴ θάλασσα βαθειὰ ξαναπετειέται πάλι,
Κι᾿ ὁλόλευκο ἐσύσμιξε μὲ τ᾿ οὐρανοῦ τὰ κάλλη.

Καὶ μὲς τῆς λίμνης τὰ νερά, ὅπ᾿ ἔφθασε μ᾿ ἀσπούδα
Ἔπαιξε μὲ τὸν ἴσκιο τῆς γαλάζια πεταλούδα,
Ποὺ εὐωδίασε τὸν ὕπνο της μέσα στὸν ἄγριο κρίνο·
Τὸ σκουληκάκι βρίσκεται σ᾿ ὥρα γλυκειὰ κ᾿ ἐκεῖνο
.
»





και ο Ο.Ελύτης στην «Ηλικία της γλαυκής θύμησης»


«Τί γύρευα ὅταν ἔφτασες βαμμένη ἀπ᾿ τὴν ἀνατολὴ τὸν ἥλιου
Μὲ τὴν ἡλικία τῆς θάλασσας στὰ μάτια
Καὶ μὲ τὴν ὑγεία τὸν ἥλιου στὸ κορμὶ - τί γύρευα
Βαθιὰ στὶς θαλασσοσπηλιὲς μὲς στὰ εὐρύχωρα ὄνειρα
Ὅπου ἄφριζε τὰ αἰσθήματά του ὁ ἄνεμος;
Ἄγνωστος καὶ γλαυκὸς χαράζοντας στὰ στήθια μου
τὸ πελαγίσιο του ἔμβλημα.
Μὲ τὴν ἄμμο στὰ δάχτυλα ἔκλεινα τὰ δάχτυλα
Μὲ τὴν ἄμμο στὰ μάτια ἔσφιγγα τὰ δάχτυλα
Ἦταν ἡ ὀδύνη»





Βέβαια ας θυμόμαστε πως ποιητικές εικόνες υπάρχουν παντού γύρωμας,και δεν γίνονται μόνο με λέξεις  από τους ποιητές . Ποιητικές εικόνες υπάρχουν  σ΄ένα όμορφο τόπο, σε μια στιγμή,  σ΄ένα όμορφο κι αγαπημένο πρόσωπο.
Άλλωστε Ποίηση είναι κάτι πολύ περισσότερο από λέξεις, είναι τρόπος ζωής , είναι βλέμμα στη ζωή


ΠΗΓΕΣ


  • Χ. Σακελλαρίου, Παραδοσιακή και Μοντέρνα Ποίηση, Πατάκης 2002
  • Β.Αθανασόπουλος, Οι ιστορίες του κόσμου, Πατάκης, 2005
  • Η λογοτεχνική θεωρία του 20ου αιώνα, ΠΕΚ 2013
  • Terence Hawkes, Μεταφορά, Η γλώσσα της κριτικής ( μετάφραση Γαβριήλ- Νίκος Πεντζίκης ), Ερμής 1972
  • Ν.Βαγενάς, Για έναν ορισμό του μοντέρνου στην ποίηση, Στιγμή, 1984
  • Γ. Σεφέρης – Κ.Τσάτσος, Ένας διάλογος για την ποίηση, Εστία 1975