ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΟΠΟΙΪΑ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΚΑΙ ΣΤΗ ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΠΟΙΗΣΗ

 

                                                                                     

 

Σχήματα λόγου ονομάζουμε την περίτεχνη διευθέτηση των λέξεων προκειμένου να επιτευχθεί ιδιαίτερη έμφαση ή ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα .Αποκλίνουν , λοιπόν, από τους συμβατικούς κανόνες της χρήσης του λόγου και εξυπηρετούν νοηματικές ή αισθητικές επιδιώξεις. 

Αρχικά ας δούμε τα συνηθέστερα  σχήματα λόγου και τη λειτουργία τους :

Μεταφορά :είναι ένας από τους τρόπους  με τον οποίο επιτυγχάνεται η διεύρυνση μιας έννοιας, μέσω της αποφυγής ή της παραβίασης  του κυριολεκτικού περιεχομένου της  λέξης - έννοιας. Βασική προϋπόθεση της χρήσης μεταφορών  είναι οι δύο έννοιες που θα χρησιμοποιηθούν να έχουν μεταξύ τους μια κοινή ιδιότητα ή ομοιότητα. Ανάμεσα στις δύο σημασίες (την κυριολεκτική και τη μεταφορική) υπάρχει κάποια μικρή ή μεγάλη ομοιότητα, η οποία και επιτρέπει, μαζί με τα συμφραζόμενα, την κατανόηση της νέας μεταφορικής σημασίας.
      Η μεταφορά είναι πλέον  δομικό στοιχείο της γλώσσας αφού μεγάλο μέρος του εννοιακού μας συστή­ματος είναι μεταφορικό ( ας θυμηθούμε τα: ο ήλιος βασίλεψε ή το πέτρινη καρδιά , εκφράσεις συνυφασμένες με την αυτονόητη καθημερινή γλωσσική μας πραγματικότητα)

Παρομοίωση:   μια ιδέα, μια εικόνα συνάπτεται με κάποια άλλη ώστε να  αποσαφηνίζεται και να προβάλλεται εντονότερα . Ενυπάρχει μια σύγκριση φανερή( σε αντίθεση με τη μεταφορά που η σύγκριση λανθάνει) και χρησιμοποιούνται οι λέξεις «σαν», «όπως» ή συνώνυμες εκφράσεις όπως « μοιάζει με..».

     Η παρομοίωση προκαθορίζει τον αντιληπτικό στόχο για τον αναγνώστη, ενώ η μεταφορά  δεν δίνει την αίσθηση του τετελεσμένου αλλά αντίθετα μας αφήνει  να τρέξουμε στο οπλοστάσιο της προσωπικής μας εμπειρίας για να συλλάβουμε τον υπαινιγμό

Η προσωποποίηση, μέσω της οποίας ο ποιητής δίνει σε  αφηρημένες έννοιες ή άψυχα αντικείμενα ανθρώπινη υπόσταση, παρουσιάζοντάς τα να σκέφτο­νται, να αισθάνονται και να ενεργούν όπως κι ο άνθρωπος. Τα «πρόσωπα» που προκύπτουν , ενανθρωπισμένα από τον ποιητή  είναι τα λεγόμενα «συμβατικά » πρόσωπα. Πρόκειται για την « παθητική πλάνη», την pathetic fallacy όπως την ονόμασε ο John Ruskin το 1856, που θυμίζει τον «παμψυχισμό»  στο δημοτικό τραγούδι

• Στην παραδοσιακή ποίηση  τα σχήματα λόγου είναι πιο προσεγγίσιμα, πιο αποδεκτά  από τις λογικές αναμονές του αναγνώστη  αφού συνδέουν το ιδεατό σχήμα με κάτι συγκεκριμένο, απτό στη λογική, χειροπιαστό. Αντίθετα στη Μοντέρνα Ποίηση η νοηματική ομοιότητα ανάμεσα στα στοιχεία του σχήματος λόγου υπερβαίνεται κατά πολύ, σε σημείο μάλιστα που να εγγίζει τα όρια του παραλόγου. Οι συζεύξεις  λέξεων, αντικειμένων , εννοιών ,που εμπεριέχονται στα σχήματα λόγου, είναι ασύμβατες, τολμηρές  και ασαφείς

• Η σύζευξη των δυο στοιχείων στην  παρομοίωση ή στη μετα­φορά  παρουσιάζει  μεγαλύτερο  βαθμό αυθαιρεσίας  στη μοντέρνα ποίηση απ΄ότι στην παραδοσιακή

• Επίσης η σχέση των δύο μερών ενός σχήματος λόγου στην Παραδοσιακή ποίηση είναι σχεδόν μονοσήμαντη, σε αντίθεση με τη Μοντέρνα ποίηση  όπου η νοηματική αυτή σχέση είναι πολυσήμαντη, συχνά κρυπτική και ερμητική.

• Μέσα από τα σχήματα λόγου , στη Μοντέρνα ποίηση, δίνεται η δυνατότητα στον αναγνώστη να καταδυθεί στα μηνύματα  και τις αξίες του ποιήματος, να τα ανακαλύψει μόνος αλλά και τα επανασημασιοδοτήσει ελεύθερα · κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει στη Παραδοσιακή ποίηση στην οποία τα σχήματα λόγου οδηγούν στη σκέψη του ποιητή  με  καθολική μάλλον αναγνώρισή της.

Παραδείγματα:

ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΠΟΙΗΣΗ

«Καὶ τότε θὰ σοῦ πῶ ἀγάπη μου δροσάτη: -Μέσ᾿ στὴν καρδιά μας, θάλασσα πάθη γεμάτη, ὁ Ἔρως εἶν᾿ αὐτὸ τ᾿ ὁλόχρυσο ποτάμι.» Κ.Παλαμάς, Τ΄ολόχρυσο ποτάμι «Μάγεμα ἡ φύσις κι᾿ ὄνειρο στὴν ὀμορφιὰ καὶ χάρη, Ἡ μαύρη πέτρα ὁλόχρυση καὶ τὸ ξερὸ χορτάρι·»  Δ.Σολωμός Ελεύθεροι Πολιορκημένοι Ἐσὺ ποὺ πρώτη ἐπρόβαλες σὰν ὄνειρο ἐμπροστά μου, κι ἄναψες πάθη ἀκοίμητα στὴν ἄδολη καρδιά μου, ἄ! ποῦ 'σαι, πὲς μου, αγάπη μου, ποῦ 'σαι, γλυκιά μου ἐλπίδα;» Ι.Τυπάλδος

« στο σιωπηλό λιμάνι  έλαμψε μια φτερούγα γλάρου και στο νύχι του αντίχειρα πλάτυνε ερωτικά ο τριανταφυλλένιος κύκλος»  Γ.Ρίτσος , Αλκυονίδες «Της αγάπης αίματα με πορφύρωσαν και χαρές ανείδωτες με σκιάσανε οξειδώθηκα μες στη νοτιά των ανθρώπων» Ο.Ελύτης , Άξιον Εστί «γιατί  και το τραγούδι το φορτώσαμε με τόσες μουσικές που σιγά σιγά βουλιάζει (…) κι είναι καιρός να πούμε τα λιγοστά μας λόγια γιατί η ψυχή μας αύριο κάνει πανιά»  Γ.Σεφέρης , ένας γέροντας στην ακροποταμιά

ΠΑΡΟΜΟΙΩΣΕΙΣ

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΠΟΙΗΣΗ

«εφούσκωνε τα’αγέρι Λευκότατα πανιά. ωσάν το περιστέρι Που απλώνει τα φτερά» Δ.Σολωμός, Η Ξανθούλα «Κι ἡ θάλασσα, ποὺ σκίρτησε σὰν τὸ χοχλὸ ποὺ βράζει, ἡσύχασε καὶ ἔγινε ὅλο ἡσυχία καὶ πάστρα, σὰν περιβόλι εὐώδησε κι ἐδέχτηκε ὅλα τ᾿ ἄστρα·» Δ.Σολωμός Ο Κρητικός «Ἐδῶ οὐρανὸς παντοῦ κι ὁλοῦθε ἥλιου ἀχτίνα, καὶ κάτι ὁλόγυρα σὰν τοῦ Ὑμηττοῦ τὸ μέλι» Κ.Παλαμάς, Πατρίδες Δὲν εἶν᾿ ὁλόξανθη σὰν τὰ μαλλιά μου; Δὲν εἶν᾿ ὁ κόρφος μου σὰν τὸν ἀφρό; Μέσα στὰ μάτια μου τὰ γαλανά μου δὲν ἔχω κύματα, τάφο, οὐρανό; Α.Βαλαωρίτης, Η Ξανθούλα Σὲ θωρῶ κι ἀναθαρρεύω καὶ τὰ χέρια μου χτυπῶ, σὰν ἁγία σὲ λατρεύω, σὰ μητέρα σ᾿ ἀγαπῶ. Ι.Πολέμης, Η σημαία " Ἔρχετ᾿ ἡ ψαρόβαρκα, ἔρχεται ὁλοΐσια πέρα ἀπ᾿ τὸν Ἀσπρόπυργο κι ἀπ᾿ τὰ Πετρονήσια  σὰ νεράιδα ἀφρόπλαστη, νύφη φτερωτή" Γ.Δροσίνης, Η ψαρόβαρκα

«Παράθυρα τρεμάμενα στο φως του εσπερινού Mια στιγμή που προσπέρασες την ευτυχία Σαν τραγούδι όπου κρύφθηκε μήπως το δεις Δακρυσμένο για σένα ένα κορίτσι» Ο.Ελύτης, Ο Φυλλομάντης «σεντόνια π’ άλλα ανεμίζανε σα σημαίες κι ωσάν υελοπίνακες κι άλλα ήτανε ριγμένα κάτω σαν καθρέφτες κι άλλα μιλούσαν λέξεις άναρθρες σαν καπνοδόχες κι άλλα στρωμένα σε κρεβάτια σαν κομήτες» Ν.Εγγονόπουλος, Τα κλειδοκύμβαλα της σιωπής «Σοῦ γράφω γεμάτη τρόμο μέσα ἀπὸ μιὰ στοὰ νυχτερινὴ, φωτισμένη ἀπὸ μίαν ἐλάχιστη λάμπα σὰ δαχτυλίθρα» Μ.Σαχτούρης, Ορυχείο «Ἐτοῦτο τὸ τοπίο εἶναι σκληρὸ σὰν τὴ σιωπή»  Γ.Ρίτσος, Ρωμιοσύνη

ΠΡΟΣΩΠΟΠΟΙΗΣΕΙΣ

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΠΟΙΗΣΗ

« Εἶμαι τοῦ ἥλιου ἡ θυγατέρα ἡ πιὸ ἀπ᾿ ὅλες χαϊδευτή, κι ἡ τόση ἀγάπη τοῦ πατέρα σ᾿ αὐτὸν τὸν κόσμο μὲ κρατεῖ. Ὅσο νὰ γύρω νεκρωμένη αὐτὸν τὸ μάτι μου ζητεῖ. Εἶμαι ἡ ἐληὰ ἡ τιμημένη.»  Κ.Παλαμάς «Τ’ οὐρανοῦ, γαλάζιος ὅλος, ἐκεῖ πάνου στὰ βουνὰ γλυκογέρνοντας ὁ θόλος ἀναπαύεται τερπνά.»  Γ.Μαρκοράς, Η άνοιξη και το παλληκάρι της Ηπείρου «Κι ἡ φύσις ὅλη τοῦ γελᾶ καὶ γένεται δική του. Ἐλπίδα, τὸν ἀγκάλιασες καὶ τοῦ κρυφομιλοῦσες καὶ τοῦ σφιχτόδεσες τὸ νοῦ μ᾿ ὅλα τὰ μάγια πόχεις. »Δ.Σολωμός Ο Πόρφυρας «Τὸ μούγκρισμα τοῦ κύματος, τὴν ἄσπλαγχνη φοβέρα, χίλιες φορὲς τὴν ἄκουσεν ὁ βράχος στὸν ἀθέρα ν᾿ ἀντιβοᾶ τρομαχτικὰ χωρὶς κὰν νὰ ξυπνήσει, καὶ σήμερα ἀνατρίχιασε, λὲς θὰ λιγοψυχήσει.» Ἀριστοτέλης Βαλαωρίτης,Ο βράχος και το κύμα

«Ἡ πληγωμένη Ἄνοιξη τεντώνει τὰ λουλούδια της οἱ βραδινὲς καμπάνες τὴν κραυγή τους» Μ.Σαχτούρης, Η πληγωμένη Άνοιξη «Κάθε νύχτα τὸ φεγγάρι ἀναποδογυρίζει τοὺς σκοτωμένους ψάχνει τὰ πρόσωπά τους μὲ παγωμένα δάχτυλα νὰ βρεῖ τὸ γιό του ἀπ᾿ τὴν κοψιὰ τοῦ σαγονιοῦ κι ἀπ᾿ τὰ πέτρινα φρύδια, ψάχνει τὶς τσέπες τους»     Γ.Ρίτσος , Ρωμιοσύνη « τα κρύα βράδια γύρεψαν το πρόσωπό σου η σκοτεινιά της πέτρας έγινε σκοτεινιά σου»  Δ.Παπαδίτσας. Ερμηνεία πρώτη Καλὰ τὰ βγάζει πέρα ἡ μοναξιὰ φτωχικὰ ἀλλὰ τίμια. Ἀλλοῦ κοιμᾶται αὐτὴ κι ἀλλοῦ τὸ ἐγκρατὲς σκεπτικὸ ἐάν.» Κ.Δημουλά, Δεν έχεις τι να χάσεις  «Οἱ ταξιδιῶτες χάθηκαν στὸ βάθος ἄλλους τοὺς κράτησε γιὰ πάντα τὸ φεγγάρι οἱ καγκελόπορτες τὸ βράδυ ἀνοίγουνε μ᾿ ἕνα λυγμὸ οἱ ταχυδρόμοι ξέχασαν τὸ δρόμο κι ἡ ἐξήγηση θὰ ᾿ρθεῖ κάποτε ὅταν δὲν θὰ χρειάζεται πιὰ καμία ἐξήγηση» Τ.Λειβαδίτης, Περιμένοντας το βράδυ

ΕΙΚΟΝΟΠΟΙΪΑ

Η ανθρώπινη διάνοια σε δυο δρόμους στήριξε την εξέλιξή της:  στις έννοιες  και στις εικόνες · με τις πρώτες διαμόρφωσε την επιστημονική σκέψη και με τις δεύτερες  άνοιξε το δρόμο της Ποίησης.

Κι αφού η Ποίηση είναι η άλλη όψη της ζωής, μια δεύτερη κρυφή ζωή,  εύκολα μπορούμε να  θεωρήσουμε πως  η ποιητική εικόνα είναι  το όχημα μέσω του οποίου η Ποίηση επανασημασιοδοτεί τη ζωή,  της  προσδίδει νέα νοήματα πέραν των προφανών.

• Η Παραδοσιακή ποίηση χρησιμοποιεί  τις εικόνες ως μέσο έκφρασης και αποτελεσματικότερης αναπαράστασης του εσωτερικού κό­σμου του ποιητή · εικόνες  συχνά θαυμάσιες , πάμφωτες  που γοητεύουν με την ομορφιά κι αμεσότητά τους.Οι εικόνες αυτές  στηρίζονται στα εμπειρικά δεδομένα, που τα επεξεργάζεται η συνείδηση και τα διευρύνει η φαντασία και η συγκίνηση,  ενώ στη Μοντέρνα Ποίηση οι εικόνες  έρχονται κατευθείαν από το υποσυνείδητο, φυσικές, απρο­σποίητες, πρωτογενείς, ανυπότακτες και συχνά παράξενες ή κρυπτικές · διευρύνουν την αντίληψή μας για τα πράγματα  και μας δίνουν μιαν άλλη διάσταση , μιαν άλλη όψη της πραγμα­τικότητας.

•    Στη μοντέρνα ποίηση η εικόνα δεν μπορεί να αναχθεί σε καμιά λογική επεξερ­γασία ή δικαιολόγηση. στηρίζεται στην υπέρβαση της πραγματικότητας, με συν­δυασμό στοιχείων απόλυτα ετερόκλητων.       

• Στην παραδοσιακή ποίηση η εικόνα  λειτουργεί ως αναπαράσταση ή μίμηση της πραγματικότητας, ενώ στη μοντέρνα ποίηση λειτουργεί  αναλογικά με την πραγματικότητα, ως μεταφορά ή ως αλληγορία. Στην παραδοσιακή ποίηση ο αναγνώστης βλέπει τις ποιητικές εικόνες ως αντικείμενα προέκτασης  της αντίληψής του,  και με τη βοήθεια του ποιητή που τις επενδύει με συγκίνηση και λεκτική χάρη. Στη μοντέρνα ποίηση ο αναγνώστης καλείται να φανταστεί, να καταδυθεί στις αναμνήσεις και τα βιώματά του, να ανακαλέσει  τις εμπειρίες και τις συγκινήσεις του ώστε να αποκρυπτογραφήσει  μόνος το μήνυμα της ποιητικής εικόνας. Μια απούσα πραγματικότητα, όπως υποστήριζε και ο Πλάτωνας, βρίσκεται πίσω από κάθε εικόνα ενός μοντέρνου ποιήματος

Βέβαια η αισθητική αποτελεσματικότητα της ποιητικής εικόνας, ανεξάρτητα από το να ανήκει σε ένα παραδοσιακό ή μοντέρνο ποίημα, έχει να κάνει με την αμεσότητα και την αλήθεια της συγκίνησης που μεταδίδει.

Σύμφωνα με τον Β. Αθανασόπουλο  «η ενέργεια της ποιητικής εικόνας εξαρτάται  από τη «ζωντάνια» της, τη «ζωηρότητα», τη δυνατότητα να ανακινεί τις συγκι­νήσεις, να διεγείρει τα συναισθήματα, να ξυπνά την αντίληψη του αναγνώστη μέσω της διαδικασίας της ανοικείωσης, δηλαδή κάνοντάς τον να αντιλαμβάνε­ται το γνωστό και οικείο σαν πρωτόγνωρο. Όλες αυτές οι ιδιότητες αντιστοιχούν σε τρόπους οικονο­μίας της διανοητικής ενέργειας, γι’ αυτό επιτυχημέ­νη θεωρείται μια εικόνα όταν αποδίδει το μέγιστο νόημα απαιτώντας την κατά το δυνατόν μικρότερη διανοητική προσπάθεια, δηλαδή όταν μεταδίδει τη μεγαλύτερη ποσότητα σκέψης με τις λιγότερες λέ­ξεις.» 

Να  δύο χαρακτηριστικές εικόνες από την παραδοσιακή και τη μοντέρνα ποίηση:

Δ.Σολωμού, Ελεύθεροι Πολιορκημένοι

«Λευκὸ βουνάκι πρόβατα κινούμενο βελάζει
Καὶ μὲς τὴ θάλασσα βαθειὰ ξαναπετειέται πάλι,
Κι᾿ ὁλόλευκο ἐσύσμιξε μὲ τ᾿ οὐρανοῦ τὰ κάλλη.

Καὶ μὲς τῆς λίμνης τὰ νερά, ὅπ᾿ ἔφθασε μ᾿ ἀσπούδα
Ἔπαιξε μὲ τὸν ἴσκιο τῆς γαλάζια πεταλούδα,
Ποὺ εὐωδίασε τὸν ὕπνο της μέσα στὸν ἄγριο κρίνο·
Τὸ σκουληκάκι βρίσκεται σ᾿ ὥρα γλυκειὰ κ᾿ ἐκεῖνο.»

και ο Ο.Ελύτης στην «Ηλικία της γλαυκής θύμησης»

«Τί γύρευα ὅταν ἔφτασες βαμμένη ἀπ᾿ τὴν ἀνατολὴ τὸν ἥλιου
Μὲ τὴν ἡλικία τῆς θάλασσας στὰ μάτια
Καὶ μὲ τὴν ὑγεία τὸν ἥλιου στὸ κορμὶ - τί γύρευα
Βαθιὰ στὶς θαλασσοσπηλιὲς μὲς στὰ εὐρύχωρα ὄνειρα
Ὅπου ἄφριζε τὰ αἰσθήματά του ὁ ἄνεμος;
Ἄγνωστος καὶ γλαυκὸς χαράζοντας στὰ στήθια μου
τὸ πελαγίσιο του ἔμβλημα.
Μὲ τὴν ἄμμο στὰ δάχτυλα ἔκλεινα τὰ δάχτυλα
Μὲ τὴν ἄμμο στὰ μάτια ἔσφιγγα τὰ δάχτυλα
Ἦταν ἡ ὀδύνη»

Βέβαια ας θυμόμαστε πως ποιητικές εικόνες υπάρχουν παντού γύρωμας,και δεν γίνονται μόνο με λέξεις  από τους ποιητές . Ποιητικές εικόνες υπάρχουν  σ΄ένα όμορφο τόπο, σε μια στιγμή,  σ΄ένα όμορφο κι αγαπημένο πρόσωπο.

Άλλωστε Ποίηση είναι κάτι πολύ περισσότερο από λέξεις, είναι τρόπος ζωής , είναι βλέμμα στη ζωή

ΠΗΓΕΣ

• Χ. Σακελλαρίου, Παραδοσιακή και Μοντέρνα Ποίηση, Πατάκης 2002
• Β.Αθανασόπουλος, Οι ιστορίες του κόσμου, Πατάκης, 2005
• Η λογοτεχνική θεωρία του 20^ου αιώνα, ΠΕΚ 2013
• Terence Hawkes, Μεταφορά, Η γλώσσα της κριτικής ( μετάφραση Γαβριήλ- Νίκος Πεντζίκης ), Ερμής 1972
• Ν.Βαγενάς, Για έναν ορισμό του μοντέρνου στην ποίηση, Στιγμή, 1984
• Γ. Σεφέρης – Κ.Τσάτσος, Ένας διάλογος για την ποίηση, Εστία 1975