Μίλτος Σαχτούρης ,Ο Ελεγκτής

Μίλτος 

Σαχτούρης

 

Ο ποιητής ,η  εποχή του , το  έργο του

Εντάσσεται στην πρώτη μεταπολεμική γενιά, που διαδέχθηκε τους νεωτερικούς ποιητές του μεσοπολέμου.

Με καταγωγή από την Ύδρα, γεννήθηκε το 1919 στην Αθήνα και ήταν δισέγγονος του ναυάρχου του '21 καπετάν Γιώργη Σαχτούρη. Το 1937 εγγράφηκε με προτροπή του πατέρα του στη Νομική Σχολή, αλλά μετά το θάνατό του την εγκατέλειψε για να αφοσιωθεί ολοκληρωτικά στην ποιητική παραγωγή. « όταν πέθανε ο πατέρας μου το 1939 και ξέσπασε ο πόλεμος το ΄40 , πήρα κι έκαψα όλα τα πανεπιστημιακά μου βιβλία. Είπα: Τέρμα η Νομική! τα΄καψα τρόπος του λέγειν· τα πιο πολλά τα πούλησα ή τα αντάλλαξα με  γαλλικά βιβλία, συλλογές ποιημάτων. Και έκτοτε δόθηκα απερίσπαστος , χωρία αναστολές, στην ποίηση».

   Δεν άσκησε ποτέ του κανένα βιοποριστικό επάγγελμα και αυτός ήταν ένας από τους λόγους που δεν απόκτησε οικογένεια. Οι γονείς δίσταζαν να δώσουν το χέρι της κόρης τους στον γαμπρό Μιλτιάδη Σαχτούρη. «Όχι, γιατί ποιητής δεν είναι επάγγελμα» του έλεγαν και του έκλειναν την πόρτα.

Το 1943 γνωρίστηκε με τον Νίκο Εγγονόπουλο , μια συνάντηση που στάθηκε καθοριστική για τον ποιητή Σαχτούρη. Τα εικαστικά στοιχεία στην ποίησή του είναι κυρίαρχα. Ομολογεί ο ίδιος: « Η ζωγραφική με βοήθησε πολύ στην ποίησή μου. Ορισμένα ποίηματά μου βγήκαν από οράματα ζωγράφων που είχα δει, και από εικόνες εν γένει. Αλλά αγαπώ  και τη ζωγραφική σαν ζωγραφική. Αν δεν ήμουν ποιητής, θα ήθελα να είμαι ζωγράφος. Αυτά που ζωγραφίζω εγώ  είναι ποιήματα, δεν είναι ζωγραφιές(….) Πολλές πικρίες ξεπέρασα με την εκτόνωση που κάνω γράφοντας αυτά τα ποιήματα»

Η εποχή που έζησε είναι ολόκληρος ο 20^ος αιώνας : βίωσε την τραγική διάψευση της μικρασιατικής καταστροφής, τους σφαγιασμούς του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, της Κατοχής και του Εμφυλίου, τον ψυχρό πόλεμο και τις   διεκδικήσεις ή τις διαψεύσεις για έναν δικαιότερο κόσμο. «Οι άνθρωποι εδώ γενήκαν ένα με την πέτρα», και αλλού  «Η ποίησή μου είναι μια συνεχής αυτοβιογραφία. Μοιάζει – και πρέπει να διαβάζεται – σαν ένα είδος υποσυνείδητου ημερολογίου της ζωής μου ως σήμερα» , λέει χαρακτηριστικά.

    Το έργο του καθαρά ποιητικό και έχει κυκλοφορήσει στις συλλογές: «Οι Λησμονημένοι» (1945), «Παραλογαίς» (1948), «Με το πρόσωπο στον τοίχο» (1952), «Όταν σας μιλώ» (1956), «Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο» (1958), «Ο περίπατος» (1960), «Τα στίγματα» (1962), «Σφραγίδα ή όγδοη Σελήνη» (1964), «Το σκεύος» (1971), «Ποιήματα 1945-1971», «Χρωμοτραύματα» (1980), «Εκτοπλάσματα» (1986), «Καταβύθιση» (1990), «Εκτοτε» (1996) και «Ανάποδα γύρισαν τα ρολόγια» (1998).

Στην αρχή τουλάχιστον της μακρόχρονης πορείας του κατακρίθηκε από πολλούς, ειδικά από τους ποιητές της γενιάς του ’30.

Τιμήθηκε με τρία βραβεία: Το 1956 με το Α' Βραβείο του διαγωνισμού «Νέοι Ευρωπαίοι Ποιητές» της RAI για τη συλλογή του «Όταν σας μιλώ», το 1962 με το Β' Κρατικό Βραβείο Ποίησης για τη συλλογή του «Τα Στίγματα» και το 1987 με το Α' Κρατικό Βραβείο Ποίησης για το έργο του «Εκτοπλάσματα».

Πέθανε το 2005

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ  ΣΑΧΤΟΥΡΗ

•    ρεαλιστική απεικόνιση της καθημερινής πραγματικότητας
•    αντιηρωικός ποιητής , εκφραστής και απολογητής της κατακερματισμένης και καθημαγμένης ανθρώπινης ύπαρξης. Ο διαρκής στοχασμός του πάνω στην έννοια της οδύνης, ως βαθύτερη ουσία και μοίρα της ανθρώπινης ύπαρξης, οδήγησε σε μια λιτή και ξεκάθαρη χαρτογράφηση του εσωτερικού πόνου του σύγχρονου ανθρώπου.
• Απορρίπτει την παραδοσιακή γραφή και στρέφεται στον συμβολισμό και τον υπερρεαλισμό.
•   οικοδομεί το έργο του με εφιαλτικές εικόνες και σύμβολα, που πλησιάζουν περισσότερο τον εξπρεσιονισμό.
• Υπερτονίζει το παράλογο, ενώ από τον Υπερρεαλισμό από τον οποίον ξεκίνησε, κρατά την τολμηρή  φαντασία και την  παραίσθηση. Νεοϋπερρεαλισμός.(   «Το έχω τονίσει επανειλημμένα, ο υπερρεαλισμός έδρασε πάνω μου σαν καταλύτης. Με λευτέρωσε στην ποίηση και στη ζωή, αλλά δεν μπορώ να πω ότι η ποίησή μου είναι υπερρεαλιστική. Η ποίησή μου είναι ιδιότυπα δραματική και λυρική» , δήλωνε ο ίδιος. (περιοδικό Τέταρτο, Μάρτιος 1987).

 

         Το παράλογο  δίνεται μέσω των παρακάτω τεχνικών:

1.   παραμορφωτικά έγχρωμα σχήματα ( ένας μπαξές γεμάτος αίμα / είν΄ο ουρανός )
2.   αμφίδρομη κίνηση με αναιρετικό χαρακτήρα (ένας μπαξές   γεμάτος αίμα / είν΄ο ουρανός/ και λίγο χιόνι )
3.   ασύμβατη συνύπαρξη λέξεων που αναιρούν κάθε λογική λεκτική αναμονή ( κληρονόμος πουλιών)
4.  αφύσικοι μετασχηματισμοί που  ανατρέπουν ακόμη και τη συμπαντική τάξη ( έσφιξα τα σχοινιά μου/ πρέπει και πάλι να ελέγξω τ΄αστέρια)

•     Είναι ποιητής του ατομικού άγχους, αλλά μέσα στο έργο του είναι διάσπαρτος ο απόηχος του άγχους μιας ολόκληρης εποχής. Όμως, η ποίησή του δεν είναι απαισιόδοξη. ( «Πάντα θα 'χουμε ανάγκη από ουρανό») .
•        ποίηση εικονιστική, εικαστικά στοιχεία στην ποίησή του(  μορφικά θυμίζει την κυβιστική ζωγραφική: σχήματα παραμορφωμένα, δυνατά χρώματα, αιφνιδιαστικοί συνδυασμοί)
  

• εικόνες με αντιθετική συναρμογή και μεταφορική λειτουργία

• απλή γλώσσα, λιτό λεξιλόγιο

• συνήθως έναρθρο προσηγορικό ουσιαστικό στον τίτλο του ποιήματος

• κατασκευή μικρών ποιημάτων που ακολουθούν το σχήμα: εμπειρική αφορμή, μετασχηματισμός της εμπειρίας σε ποιητική φαντασίωση και ολοκλήρωση, τελική παραγωγή της ποιητικής εμπειρίας.

Έτσι προκύπτουν τα σταθερά δομικά στοιχεία της ποίησής του:

•   μια ιστορία-μήνυμα
•   η σκηνική διάρθρωση
•   και η ιδεοπλαστική εικόνα( εικόνα / ζωγραφιά,   που εκφράζει μια ιδέα)

 Για τον ποιητή ο μεταπολεμικός τεχνολογικός πολιτισμός προξένησε στον άνθρωπο ψυχική και πνευματική αλλοτρίωση, προκαλώντας κρίση και παρακμή των ουσιαστικών αξιών και νοημάτων της ανθρώπινης ζωής. Ο Σαχτούρης δεν μπόρεσε ποτέ να ανεχθεί τις κατεστημένες λογικές συμβάσεις, τα ευδαιμονικά μοντέλα προόδου και τις υποκριτικές ηθικές επιταγές που συνόδευσαν το μοντέρνο πολιτισμό. Αντιμετώπισε τον πολιτισμό της εποχής του ως ένα εφιαλτικό, σκοτεινό, απειλητικό και καταπιεστικό για τις πνευματικές αξίες της ανθρώπινης ζωής περιβάλλον, που του προκαλούσε οδύνη, δέος, ανησυχία, άγχος και αγωνία

 

     Ο Σαχτούρης, αν και βρίσκεται στον αντίποδα του πραγματικού σύγχρονου κόσμου του, δεν επιδιώκει την ανατροπή του, ούτε χρησιμοποιεί μια ενεργή επιθετικότητα. Ο αμυντικός του λόγος δεν ενδίδει στην ευκολία των κραυγαλέων καταγγελιών. Εκείνο που τον ενδιαφέρει είναι να βγάλει το σπαραγμό μπροστά στην κρίση του μοντέρνου πολιτισμού. Στην ποίηση του Σαχτούρη οι δύο κόσμοι δε διαλέγονται, αλλά ούτε συγκρούονται. Μένουν χωριστοί και ακέραιοι ως δύο διαφορετικά συστήματα ζωής, συγκροτώντας ένα ενιαίο ποιητικό κοσμικό σύνολο για τον ποιητή.

  «   Στην αντιπαράθεση των δύο κόσμων της ποίησης του Σαχτούρη ο εσωτερικός κόσμος παρουσιάζεται ως ένας θετικά σημασιοδοτημένος κόσμος ονειρικός, φανταστικός, πνευματικός και επουράνιος: /Πάντα θα’ χουμε ανάγκη από ουρανό/» («Το Αεροπλάνο») «Ας μη το κρύβουμε /Διψάμε για ουρανό/» («Το Ψωμί», «Τα Φάσματα»). Στον αρνητικά σημασιοδοτημένο επίγειο κόσμο της εξωτερικής πραγματικότητας το ανθρώπινο πνεύμα συναντά την πίκρα και την τραγωδία. Αντίθετα, στον επουράνιο κόσμο βρίσκει τη λύτρωση και τη δικαίωση, την πνευματική ανύψωση, δηλαδή όλα αυτά τα οποία στερείται στον γήινο κόσμο. Η αντιπαραβολή είναι σαφής: «/Τ’ Αδέρφια μου που χάθηκαν εδώ κάτω στον/ κόσμο/ είναι τ’ αστέρια που τώρα ανάβουν ένα-ένα /στον ουρανό/» («Τ’ Αδέρφια μου», «Τα Φάσματα»). Ό,τι κακό συμβαίνει γίνεται στο γήινο επίπεδο: «/Οι μεγάλοι σιδερένιοι δρόμοι κάτω/ τόσο πολύ πίκρα μας πότισαν/» («Έμεινε», «Το Σκεύος»), «/.. ο δρόμος κάτω έφεγγε από κρύσταλλο/ και μέσα φαίνονταν/ τα σφυριά και τα μαχαίρια/» («Το Μαρτύριο», «Τα Φάσματα»).

Λογοτεχνικά " ρεύματα " που  επηρέασαν  την ποίησή του

Υπερρεαλισμός

κίνημα που εμφανίστηκε στη δεκαετία του 1920.Τα  χαρακτηριστικά του:

•   Οι υπερρεαλιστές είναι έντονα επηρεασμένοι από την ψυχανάλυση. εκφράζουν στη ποίηση ( και στη τέχνη γενικότερα)  τις διαδικασίες του υποσυνείδητου
•   Σύμφωνα μ’ αυτούς  ο άνθρωπος δεν πρέπει να μένει εγκλωβισμένος στην πραγματικότητα της καθημερινής ζωής αλλά να χρησιμοποιεί τη φαντασία, το όνειρο, το ασυνείδητο, σπάζοντας τα δεσμά του ρεαλισμού, της αληθοφάνειας.
•   Αυτόματη γραφή με την οποία ο δημιουργός γράφει χωρίς καμιά επέμβαση της λογικής.  Απόλυτη ελευθερία στο λεξιλόγιο και τη στιχουργική,
•   απρόσμενοι συνδυασμοί λέξεων
•   αυτόματη γραφή
•   εντυπωσιακές εικόνες

Υπενθυμίζουμε πως ο Σαχτούρης έχει υπερβεί  το υπερρεαλιστικό κίνημα και εντάσσεται στο χώρο των νεοϋπερρεαλιστών   ( ή μεταϋπερρρεαλιστών ) ποιητών  ( γεννήθηκαν 1920-30):

       Γνωρίσματα:

•   ερμητισμός / κρυπτικότητα
•   το στοιχείο του παραλόγου, που εκφράζεται και στη μορφή του ποιήματος
•   αλλότροπη / απρόσμενη σύνδεση μη αναμενόμενων εικόνων 
• τραγική αίσθηση της ζωής  , σε αντίθεση με την αισιόδοξη στάση ζωής που είχαν οι μεσοπολεμικοί υπερρεαλιστές, τουλάχιστον στην αρχή της ποιητικής τους πορείας.
• Ο νεοϋπερρεαλιστής, επηρεασμένος και από τη γύρω του πραγματικότητα, δε θεωρεί τη γλώσσα ως μέσο με το οποίο θα προκαλέσει έκπληξη (όπως συνέβαινε με τους  υπερρεαλιστές του μεσοπολέμου) , αλλά ως όργανο που θα τον βοηθήσει να συλλάβει και να εκφράσει την  εφιαλτική πραγματικότητα που υπάρχει γύρω του . 

Εξπρεσιονισμός

όρος που χρησιμοποιήθηκε πρώτα για τη ζωγραφική, στις αρχές του 20ου αιώνα · στόχος των ζωγράφων η απομάκρυνση από την αναπαράσταση της εξωτερικής πραγματικότητας και η προβολή  του εαυτού τους και μιας καθαρά προσωπικής άποψης του κόσμου.

    Στη λογοτεχνία ο  όρος πρέπει να χρησιμοποιείται  με σύνεση · ως βασικές αρχές στη λογοτεχνία έχει:

•   την έκφραση εσώτερων ψυχολογικών καταστάσεων,
•   τον προσδιορισμό της μορφής ( εικονοποιία, στίξη, σύνταξη κλπ ) από την έκφραση , ηχητικές και χρωματικές αποτυπώσεις
•   χρήση μεταφοράς και εικόνας
•   φανταστική απεικόνιση του κόσμου και του παράλογου

Υπαρξιακή ποίηση

•   κινείται ανάμεσα στον κοινωνικό προβληματισμό και την υπαρξιακή εμπειρία, με κύριο χαρακτηριστικό την αγωνία για την τύχη του μεταπολεμικού ανθρώπου.
•    ιδεολογική φόρτιση του ποιητικού λόγου
•   υπαρξιακές ανησυχίες : άγχος, φόβος, ( κυρίως ο φόβος του θανάτου)
•    αβεβαιότητα, αίσθηση αδιεξόδου
•   τραυματικές εμπειρίες της ιστορίας, διάψευση των οραμάτων
•   η φθορά που συνεπάγεται το πέρασμα του χρόνου
•   η κοινωνική λειτουργία της ποίησης
•   η πάλη ανάμεσα στις δυνάμεις του καλού και του κακού
•   αρχετυπικοί συμβολισμοί  (όπως στο  Σαχτούρη ο ουρανός, το φεγγάρι, ο κήπος) 

 

ΠΗΓΕΣ

•   Δ.Μαρωνίτη, Μίλτος Σαχτούρης, Άνθρωποι, χρώματα, ζώα, μηχανές, εκδ.Γνώση
•    Γ.Δάλλας, Εισαγωγή στην ποίησης του Σαχτούρη, εκδ.Κείμενα             
  

•    Θ. Κωνσταντινίδης, Οι μεταμορφώσεις στην ποίηση του Σαχτούρη, εκδ.Νεφέλη
•          Ελένη- Παρασκευή Μιχαηλίδου, Ο ποιητής Σαχτούρης και η εποχή του
•          Ποιος είναι, λοιπόν, ο Μίλτος Σαχτούρης; Ηλία      Μαγκλίνη,   http://news.kathimerini.gr
•          Αγάθης Γεωργιάδου, Η ποιητική περιπέτεια, Μεταίχμιο

Επιλεγμένα ποιήματα του Μ. Σαχτούρη στην ιστοσελίδα "Μικρός Απόπλους" .   αφιερώματα λογοτεχνικών  περιοδικών :              Νέα Εστία  τχ  1296,              Διαβάζω     τχ     263               Η λέξη       τχ  123- 124         Λεξικό λογοτεχνικών όρων, J.A.Cuddon,    Μεταίχμιο