ΣΧΕΔΙΟ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ Α΄ΛΥΚΕΙΟΥ

Ένα σχέδιο μαθήματος για την ενότητα ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ της  Α΄Λυκείου, για τους συναδέλφους που το ζήτησαν αλλά και σαν αφορμή να ανταλλάξουμε ιδέες, σκέψεις και προβληματισμούς για το νέο τρόπο διδασκαλίας του μαθήματος.

 

ΣΧΕΔΙΟ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

ΤΑΞΗ: Α΄ΛΥΚΕΙΟΥ

ΕΝΟΤΗΤΑ: ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ 

ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ

  

ΟΜΑΔΑ Α:

Μελετήστε τις παρακάτω πληροφορίες και  τα κείμενα:

Γεωγραφικές γλωσσικές ποικιλίες

Ιδίωμα :Η τοπική διάλεκτος, ο ιδιαίτερος τύπος διαλέκτου που ομιλείται σε συγκεκριμένο τόπο. : θρακιώτικα, μακεδονίτικα, κρητικά, κυπριακά, χιώτικα κλπ

Διάλεκτος: Ιδίωμα με μεγάλη γεωγραφική έκταση που διαφέρει σημαντικά από την κοινή γλώσσα. Το ιδίωμα που έμεινε γλωσσικά ακαλλιέργητο και ξέπεσε στη συνεί­δηση των ομογλώσσων πχ ποντιακά

Ιδιωματισμός : α)Τύπος διαλεκτικός άγνωστος στην κοινή, β)Κάθε χαρακτηριστικό στοιχείο ιδιώματος ή διαλέκτου, γ)Κάθε γλωσσικό στοιχείο (φωνητικό, γραμματικό, συντακτικό, λεξιλο­γικό) που αναφέρεται σε γλωσσικό ιδίωμα ή διάλεκτο της ελληνικής.

Π.χ. με δίνει (συντακτικός ιδιωματισμός των βορείων ιδιωμάτων) αντί τον κοινού μου δίνει. Κένωσε το πιάτο = άδειασε, σερβίρισε (λεξιλογι­κός ιδιωματισμός).

Ιδιωτισμός :α)Έκφραση που λέγεται μόνο στη γλώσσα μας και έχει πάρει ξεχωρι­στή σημασία., β)Έκφραση, της οποίας η σημασία δεν προκύπτει από το συνδυασμό των σημασιών των λέξεων που την αποτελούν.

Π.χ. σιγά τα λάχανα,// μου πήρες τ’ αυτί, //μου έκανες την καρδιά περιβόλι, //το ‘βαλε στα πόδια,// τα τσουγκρίσαμε,// πήρε επάνω του, //τρώει ξύλο.

• Παρατήρηση: Η δημιουργία των γεωγραφικών γλωσσικών ποικιλιών οφείλεται κυρίως στην περιορισμένη επικοινωνία ανθρώπων από δια­φορετικές γεωγραφικές περιοχές. Αυτό έχει σχεδόν εκλείψει σήμερα, λόγω των μέσων μεταφοράς και επικοινωνίας (αυτοκίνητα, πλοία, αερο­πλάνα, ραδιόφωνο, τηλεόραση κλπ.).

•  Να διαβάσετε το παρακάτω κείμενο και να απαντήσετε στις ερωτήσεις που ακολουθούν:

 Το σχολείο διδάσκει μία από τις παραλλαγές της εθνικής γλώσσας, τη ρυθμισμένη και  κωδικοποιημένη από τους γραμματικούς κοινή, που αντιστοιχεί στην ομιλούμενη από τις κοινωνικές ομάδες των μορφωμένων στα μεγάλα αστικά κέντρα. Το σχολείο δε διδάσκει αυτή τη γλώσσα αναγνωρίζοντάς τη σαν μία παραλλαγή της εθνικής γλώσσας, αλλά την παρουσιάζει σαν το μόνο πρότυπο ορθής γλώσσας, σαν τη μοναδική ποιοτικά άρτια εκδοχή του λόγου. Έτσι, η γλωσσική εκπαίδευση παίρνει τη μορφή της γλωσσικής λογοκρισίας. Το σχολείο υποβιβάζει στην κατηγορία του "λάθους" ή της κακής γλωσσικής ποιότητας όλες τις άλλες ομιλούμενες παραλλαγές της εθνικής γλώσσας, όλες τις γεωγραφικές και τις λαϊκές κοινωνικές διαλέκτους, που είναι μητρικές γλώσσες των μαθητών από τις αντίστοιχες γεωγραφικές περιοχές ή κοινωνικές τάξεις.

Α. Φραγκουδάκη, Γλώσσα και Ιδεολογία, σελ. 116

1.      Σε ποια από τις παρακάτω περιόδους η λέξη λογοκρισία χρησιμοποιείται σωστά;

α. Στα λογοτεχνικά περιοδικά η παρουσίαση και η λογοκρισία νέων μυθιστορημάτων δίνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να επιλέξει με βάση τα ενδιαφέροντά του το επόμενο βιβλίο.

β. Εξαιτίας της λογοκρισίας κατά τη διάρκεια της επταετούς δικτατορίας δεν επιτρεπόταν το ανέβασμα παραστάσεων με έργα του Αριστοφάνη.

γ. Εκείνο που τον κάνει και ξεχωρίζει είναι ότι σε κρίσιμες στιγμές μένει ψύχραιμος και ενεργεί με λογοκρισία και όχι με συναισθηματισμό. 

2.  Χαρακτηρίστε τις παρακάτω φράσεις με τη λέξη σωστό ή λάθος

 σύμφωνα με το κείμενο:

Α. Το σχολείο αξιολογεί τις διάφορες παραλλαγές της γλώσσας.

Β. Το σχολείο διδάσκει το πρότυπο της ορθής γλώσσας.

Γ. Το σχολείο καλλιεργεί τη μητρική γλώσσα του κάθε μαθητή.

Δ. Το σχολείο διδάσκει μία από τις πολλές κοινωνικές και γεωγραφικές εκδοχές της ελληνικής γλώσσας.

3.  Ποια είναι, σύμφωνα με το κείμενο, η γλώσσα που διδάσκει το σχολείο; Μπορείτε να δώσετε κάποια γνωρίσματά της; 

4.  Υπάρχουν άλλοι παράγοντες που μας επηρεάζουν ώστε να μη χρησιμοποιούμε τις ιδιωματικές ή διαλεκτικές εκδοχές της μητρικής μας γλώσσας; Να τους αναφέρετε επιγραμματικά.

• Ποια είναι η θέση  και τα επιχειρήματα της συγγραφέως στο παρακάτω κείμενο;
  

• Ποια είναι η δική σας άποψη για το θέμα του σεβασμού της γλωσσικής  διαφοροποίησης των μαθητών στο σχολείο; Συμβουλευτείτε και τον πίνακα που ακολουθεί

Όλοι οι μαθητές που είναι ομιλητές άλλης παραλλαγής της εθνικής γλώσσας από τη σχολική υφίστανται σαν πρώτο γλωσσικό μάθημα μόλις βρεθούν μέσα στην τάξη τη βιαιότατη καταδίκη της μητρικής τους γλώσσας. Oλόκληρο το σημασιολογικό δυναμικό, που διαθέτουν και χάρη στο οποίο επικοινωνούν θαυμάσια μέχρι εκείνη τη στιγμή με το περιβάλλον, υποβιβάζεται από το δάσκαλο στην κατηγορία του λάθους ("δεν είναι σωστό αυτό"), της κακής ποιότητας ("πες το καλύτερα") και της μη γλώσσας ("αυτό δε λέγεται"). H καταδίκη αυτή της μητρικής του γλώσσας είναι για το μαθητή ξαφνική και άδικη αμφισβήτηση της ικανότητας που διαθέτει να χειρίζεται το λόγο και όλες τις περιπλοκές του με άνεση και δημιουργικότητα, είναι άρνηση της αναμφισβήτητης ικανότητας του να εννοεί και να επικοινωνεί σε όλα τα επίπεδα, από την έκφραση αναγκών και επιθυμιών μέχρι τη μετάδοση πληροφορίας και την έκφραση στο αφαιρετικό επίπεδο της φαντασίας.
Mόλις βρεθεί στο καινούριο περιβάλλον του σχολείου, ο μαθητής ομιλητής (τοπικής ή κοινωνικής) διαλέκτου μαθαίνει από το δάσκαλο ότι δεν ξέρει να μιλάει, αντί να πληροφορηθεί ότι εκτός από τη γλώσσα του υπάρχει και η άλλη παραλλαγή του σχολείου, την οποία πρέπει να μάθει, γιατί είναι καταλληλότερη για τις σχολικές και τις επίσημες συνθήκες επικοινωνίας, άρα απαραίτητη για την εκπαιδευτική επιτυχία, αλλά και για την κοινωνική άνοδο. Aντί για αυτή την πληροφορία, που ανοίγει το δρόμο στην εκμάθηση της σχολικής γλώσσας από όλους ανεξαιρέτως τους μαθητές, κάνει ο δάσκαλος άθελά του και εξαιτίας των γλωσσικών μύθων κάτι εξαιρετικά βίαιο και παράλογο, αμφισβητεί στους μαθητές την ικανότητα του λόγου που κατέχουν. Λογική συνέπεια είναι αυτό που καθημερινά και συστηματικά συμβαίνει σε όλα τα σχολεία, οι μαθητές αυτόλογοκρίνονται, παύουν να μιλούν μέσα στην τάξη και αντί να εκφράζονται αυθόρμητα, ψάχνουν κάθε φορά ποια θα ήταν η διατύπωση που αποδέχεται ο δάσκαλος. Έτσι, ψελλίζουν συνήθως σαν άλαλα όντα, διστάζουν και ξαναρχίζουν, και περιορίζονται μιμητικά στις έτοιμες διατυπώσεις του βιβλίου. Mέσα στην τάξη οι μαθητές βουβαίνονται, ενώ ξαναβρίσκουν όλη τη φυσική άνεση στον δημιουργικό λόγο, μόλις βρεθούν έξω από τις σχολικές συνθήκες και τη  βαριά γλωσσική λογοκρισία του σχολείου.

        Φραγκουδάκη, Α. 1987. Γλώσσα και Ιδεολογία.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 ΟΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΓΙΑ ΤΑ ΠΟΣΟΣΤΑ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝ ΑΝΕΠΙΣΗΜΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟ
	ΠΟΣΟΣΤΟ %
Γεωγραφική γλωσσική ποικιλία (τοπική διάλεκτο) χρησιμοποιεί το	57,40
Κοινωνική γλωσσική ποικιλία (κοινωνική διάλεκτο) χρησιμοποιεί το	71,50
ΠΗΓΗ: Έρευνα της Λ. Μαγαλιού, Γλωσσικές προκαταλήψεις εκπαιδευτικών, Εκδόσεις Κωνσταντινίδη

ΠΙΝΑΚΑΣ 2 ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΝΑ ΔΙΔΑΣΚΕΙ ΤΗΝ ΕΠΙΣΗΜΗ ΓΛΩΣΣΑ ΑΠΑΛΕΙΦΟΝΤΑΣ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΔΙΑΛΕΚΤΩΝ; ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ
ΝΑΙ, συμφωνώ ΟΧΙ, διαφωνώ ΔΕΝ ΕΧΩ ΑΠΟΨΗ	65,7% 22,9% 11,4%
ΠΗΓΗ: Έρευνα της Λ. Μαγαλιού, Γλωσσικές προκαταλήψεις εκπαιδευτικών, Εκδόσεις Κωνσταντινίδη

ΟΜΑΔΑ Β:

Κοινωνικές γλωσσικές ποικιλίες

Γλώσσα και ηλικία

-  Τα παιδιά: Προτιμούν τον αφηγηματικό και δραματικό λόγο. Οι έφη­βοι με το λόγο τους θέλουν να καταδείξουν την επαναστατικότητα και τη διαφορετικότητα τους.

-  Οι μεγαλύτεροι: Ανάλογα με τα ενδιαφέροντα τους προτιμούν λόγο επιστημονικό, πολιτικό, φιλοσοφικό ή λόγο που ξεκουράζει από την καθημερινή βιοπάλη.

•  Αφού μελετήσετε τις παρακάτω δηλώσεις και το κείμενο που ακολουθεί , να γράψετε ένα κείμενο 400 περίπου λέξεων όπου θα διατυπώνετε τις απόψεις σας για τα αίτια της  διαφοροποίησης της  νεανικής γλώσσας. Το κείμενό σας θα αποτελέσει την ομιλία σας σε εκδήλωση του δήμου σας με θέμα τους νέους και τα προβλήματά τους.

ΚΕΙΜΕΝΑ:

•    Οι διάφορες ηλικιακές ομάδες διαφοροποιούνται όχι μόνο βάσει της φωνής αλλά και του λεξιλογίου, της προφοράς και της γραμματικής. Υπάρχουν ηλικιακά διαβαθμισμένα γλωσσικά μοτίβα. Π.χ. η μεγάλη χρήση υβριστικού λεξιλογίου από ορισμένους εφήβους είναι πιθανόν να αλλάξει με την πάροδο του χρόνου. Η συχνότητα χρήσης τέτοιου λεξιλογίου αλλάζει, ιδιαίτερα όταν γίνονται γονείς και συνάπτουν σχέσεις με άλλες οικογένειες.

•    Η έρευνα για τις κοινωνικές διαλέκτους μας δίνει πληροφορίες για τα γλωσσικά μοτίβα διάφορων ηλικιακών ομάδων. Π.χ., οι έφηβοι χρησιμοποιούν τους περισσότερους καθομιλούμενους αλλά και σαφώς μη-πρότυπους γλωσσικούς τύπους. Αυτό λειτουργεί σαν δείκτης αλληλεγγύης.

•  «Θυμάστε τον πατέρα στη διαφήμιση, που ακούει έντρομος την κόρη του να του μιλάει σε μια γλώσσα ακατάληπτη, στο τέλος να της λέει αμήχανα, «Στη μάνα σου το ‘πες;»; Το ύφος του ταλαίπωρου γονιού θα πρέπει να εμφανίζεται συχνά στις διμερείς επαφές των γενεών. Έτσι, όμως, μέσα από την αμηχανία των μεγαλύτερων για τις γλωσσικές μηχανορραφίες των μικρότερων, οι νέοι διαμορφώνουν τη δική τους ταυτότητα, δικτυώνονται και μας… τη λένε κιόλας! Ο,τι πρέπει, δηλαδή. Όχι ό,τι να ‘ναι..

Οι νέοι όχι μόνο δεν πάσχουν από λεξιπενία, αλλά έχουν γλώσσα πλούσια και συνεχώς ανανεούμενη. Απλώς, είναι άλλη από αυτήν που μιλάνε οι μεγάλοι. Δεν λέμε και τίποτα καινούργιο. Από την εποχή της boom generation (της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς εφήβων στις δυτικές κοινωνίες), το φαινόμενο μιας ιδιαίτερης γλώσσας για τη νεολαία έχει γιγαντωθεί. Οι τινέιτζερ -και δεν μιλάμε μόνο για τους Αμερικανούς, αλλά και για τους Αγγλους, τους Γάλλους, ακόμη και για τους Έλληνες τεντιμπόηδες- επιχειρούσαν να διαφοροποιηθούν από τους ενηλίκους και μέσω της γλώσσας. Η αργκό είναι ανατρεπτική και επιχειρεί να σοκάρει, οπότε υπήρχε (και, φυσικά, υπάρχει) ευρύτατη χρήση υβρεολογίου, μόνο που σήμερα ελάχιστοι γονείς σοκάρονται αν το παιδί τους πει «και γαμώ» αντί για «σού- περ» ή «επικό!» Αυτοί που όντως σοκάρονται ακόμη (οι παππούδες, π.χ., ή οι καθηγητές των θρησκευτικών) είναι αυτοί που καταγγέλλουν τη νέα γενιά για το φτωχό της λεξιλόγιο.

Όσο οι έφηβοι χωρίζονται σε υποομάδες, η γλώσσα τους θα αποκτά και περισσότερο πλούτο – αφού αλλιώς μιλάνε οι γκοθάδες, αλλιώς οι emo, αλλιώς οι φανατικοί φίλαθλοι, αλλιώς οι γκέιμερ, οι σκέιτερ, οι μοδάτες κ.ο.κ.
Το βασικό χαρακτηριστικό της γλώσσας των νέων είναι ότι εκφράζει και εκφράζεται μέσα στην «παρέα», το δίκτυο των συνομηλίκων. Κατά συνέπειαν, δεν υπάρχει μια ενιαία γλώσσα· κάθε παρέα έχει δικό της κώδικα επικοινωνίας, που μπορεί να τον «αρπάξει» μια άλλη παρέα και μετά μια άλλη, μέχρι που κάποιες εκφράσεις να υιοθετηθούν από μεγάλο μέρος της νεολαίας, ειδικά με την εξέλιξη της τεχνολογίας της επικοινωνίας.

Τα κοινωνικά δίκτυα των νέων είναι στενότερα από αυτά των ενηλίκων, γεγονός που εντείνει την πίεση γλωσσικής συμμόρφωσης με την παρέα. Απ’ την άλλη, οι συμβάσεις γλωσσικής ευγένειας και απόστασης που απαιτούνται στην ενήλικη ζωή δεν έχουν αναπτυχθεί ακόμη πλήρως κατά την εφηβεία. Έτσι εξηγείται το ότι η συχνότητα μη πρότυπης γλώσσας είναι μεγαλύτερη στη νεότητα από ό,τι στην ενήλικη ζωή. Ψυχολογικά, κατά τη νεανική ηλικία διαμορφώνεται η προσωπική και κοινωνική ταυτότητα. Η απόρριψη κατεστημένων τρόπων συμπεριφοράς και ο πειραματισμός με εναλλακτικά μοντέλα, τάσεις που γενικότερα χαρακτηρίζουν την εφηβεία, εκφράζονται και γλωσσικά. Με την ιδιαίτερη γλώσσα τους οι νέοι συμβολίζουν ότι ανήκουν σε μια ηλικία με δικά της ενδιαφέροντα και αξίες, που διαφέρει τόσο από τα παιδικά όσο και από τα ενήλικα χρόνια.
Η ατυχία της σημερινής νεολαίας είναι ότι οι ενήλικοι αρπάζουμε τη γλώσσα της και τη χρησιμοποιούμε ευρύτατα. Μια ενδιαφέρουσα έρευνα για τη γλώσσα, που έκανε η ALCO το 2005 για το Ινστιτούτο Επικοινωνίας, ρωτούσε Έλληνες 16-56 ετών ποια λέξη θα χρησιμοποιούσαν για να αντιδράσουν σε κάτι αναπάντεχο: Το 20% δήλωσε ότι προτιμά τη λέξη «έμεινα», το 13% το «κουφάθηκα», το 5% το «καράφλιασα», το 25% το «απίστευτο» και μόλις το 15% το «εξεπλάγην» ή το «εκπλήσσομαι»! Το συμπέρασμα; Το «απίστευτο» έχει εισχωρήσει βαθιά στην καθομιλουμένη των ενηλίκων· άλλο συμπέρασμα, λίγο άσχετο, είναι ότι το «καράφλιασα» είναι πλέον «πασέ», ή μήπως πρέπει να πω λαστ γίαρ;
Από την άλλη, οι σημερινοί 16άρηδες έχουν στη διάθεσή τους όλο τον γλωσσικό πλούτο που δημιουργήσαμε εμείς οι παλαιότεροι 16άρηδες. Η εξέλιξη της γλώσσας έχει φέρει και εξέλιξη στη νεανική αργκό, και έτσι, π.χ., το παλιότερο «Την κάνω» = φεύγω, έχει γίνει «τηγκανά», ενώ το «τζάμι» = τέλειο, σούπερ, έχει παραλλαχθεί επιτυχέστατα σε «τζαμάουα», αλλά και στο «τζαμιροκουάι» (που αποτελεί και αναφορά στον γνωστό μουσικό)!
Εκτός από εκφράσεις που ήταν κάποτε υπερβολικά της μόδας και τώρα ακούγονται ξεπερασμένες (βλέπε το «καράφλιασα» πιο πάνω ή το «ιν»), οι παλιές καλές αργκό, όπως το «φυτό», το «ούτε με σφαίρες» ή το «φάγαμε πακέτο», αλλά και τα ποδανά (η λέξη ειπωμένη ή γραμμένη ανάποδα, π.χ., ο λοστρέ = ο τρελός) αποτελούν την κληρονομιά που αφήνουμε στη γλώσσα εμείς της γενιάς των 80s. Δίπλα σ’ αυτήν, σήμερα, οι πιτσιρικάδες έχουν συμπληρώσει έναν ολόκληρο κατάλογο από ξένες λέξεις, ξενικής έμπνευσης λέξεις, λέξεις του διαδικτύου, λέξεις της εποχής της επικοινωνίας (που χρησιμοποιούν στο msn, στα chat rooms και στην αποστολή sms).
Το παγκόσμιο χωριό έχει φέρει την αγγλική γλώσσα και την αγγλική αργκό μέσα στα ελληνικά σπίτια – και έτσι δεν θα έπρεπε να μας εκπλήσσει το φαινόμενο, ειδικά αφού εδώ και χρόνια αρκετοί ενήλικοι χρησιμοποιούμε το «Θα σε πάρω πίσω» (Ι will call you back) ή το «a.s.a.p.» (as soon as possible = το συντομότερο δυνατό). Από την άλλη, τα chat rooms και τα blogs ορισμένες φορές «έκοβαν» αυτόματα τις υβριστικές εκφράσεις· κι έτσι έχει δημιουργηθεί μια σειρά από λέξεις που μοιάζουν με τις βρισιές, αλλά περνάνε από τη… λογοκρισία.

Τα ΜΜΕ παίζουν, φυσικά, το ρόλο τους σ’ αυτό το γαϊτανάκι της γλώσσας: α) Δανείζουν λέξεις στη νεολαία· έτσι, ο «Μαέβιους» είναι αναφορά στην εκπομπή των Α.Μ.Α.Ν., ο Τζακ Μπάουερ αποτίει φόρο τιμής στην τηλεοπτική σειρά «24», ενώ το «Μαμαλάκης» χαρακτηρίζει τον καλοφαγά κ.ο.κ. β) Δανείζονται λέξεις από τη νεολαία, βλέπε τον Τζίμη των «10 μικρών Μήτσων». Αυτό αυξάνει το κύρος της γλώσσας της νεολαίας, αλλά τείνει να περιορίσει τον ανατρεπτικό της χαρακτήρα. Από την άλλη, χάρη στην τηλεόραση, αλλά και στα «νεανικά» περιοδικά, οι εκφράσεις της νεολαίας δεν έχουν πια σύνορα· κι έτσι, από την Καρδίτσα ως την Ξάνθη η πιτσιρικαρία μπορεί να φωνάξει χαρωπά: «Δεν υπάρχει!»                                                                                        

   Γιάννης Ανδρουτσόπουλος

•   Βρίσκεστε σε ένα εστιατόριο και ακούτε ορισμένα λόγια από τη συζήτηση που διεξάγεται στο τραπέζι πίσω σας. Από τα ακόλουθα λεγόμενα τι συνάγετε σχετικά με την ηλικία, το επάγγελμα, το μορφωτικό επίπεδο του ομιλητή, καθώς και για τη σχέση του με τον συνομιλητή του;

Το σκέφτηκα, μη φοβάσαι. Πρέπει να σταματήσω τώρα που με βαστάνε ακόμα τα πόδια μου. Μπορείς πια να αναλάβεις τη δουλειά μόνος σου, στρωμένη είναι, δόξα, τω θεώ δεν θα αντιμετωπίσεις τις δυσκολίες που είχα εγώ, όταν ξεκίνησα με δανεικά. Έχω βρει και ένα σπίτι στο νησί, να έχουμε όλοι την ησυχία μας. Στη μητέρα σου δεν το έχω πει ακόμη.  

ΟΜΑΔΑ Γ :

Γλώσσα και κοινωνική ομάδα

Η κοινωνική θέση επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την ιδεολογία, την επαγγελματική και οικονομική κατάσταση του ατόμου και κατ’ επέκταση τη δυνατότητα για μόρφωση, που αποτελούν παράγοντες της γλωσσικής διαμόρφωσης. Η κοινωνική κινητικότητα συ­νεπάγεται και ανάλογη γλωσσική προσαρμογή.

Μελετήστε το παρακάτω κείμενο και απαντήστε:

• ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ

 Οι εξετάσεις και ειδικά οι πανελλαδικές είναι το πρώτο θέμα που κυριαρχεί στην ειδησεογραφία τους θερινούς μήνες, είναι το κυρίαρχο ζήτημα που απασχολεί την κοινή γνώμη. Είναι αυτές που κρίνουν και διαχωρίζουν τους μαθητές σε «επιτυχημένους» και «αποτυχημένους». Η Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης όμως, ανέτρεψε την παραδοχή ότι η αποτυχημένη επίδοση στο σχολείο οφείλεται στην ευφυΐα αποδεικνύοντας ότι ευθύνεται η κοινωνική καταγωγή που αναπαράγεται μέσα στο σχολείο παρ΄όλες τις αντικειμενικές μεθόδους αξιολόγησης που εφαρμόζονται και παρόλη την ισότητα στην προσφορά των μέσων μάθησης (κτίρια, δάσκαλοι, κ.λπ.). Τα συμπεράσματα μετά από επιστημονικές έρευνες δείχνουν ότι οι μαθησιακές δυσκολίες και οι χαμηλές επιδόσεις εντοπίζονται σε σχολεία λαϊκών ή υποβαθμισμένων συνοικιών των μεγάλων αστικών κέντρων πράγμα που σημαίνει ότι η κοινωνική και μορφωτική καταγωγή των παιδιών είναι ο βασικός παράγοντας της σχολικής αποτυχίας.

Τα αίτια έχουν σχέση με τον τρόπο λειτουργίας του σχολείου και τη συμπεριφορά του απέναντι στα παιδιά των χαμηλών κοινωνικών τάξεων και των μειονοτήτων. Τα παιδιά αυτά εκπαιδεύονται σε χειρότερες υλικές συνθήκες (χειρότερα κτίρια, έλλειψη εργαστηρίων, κ.λπ.) ενώ αντιμετωπίζονται υποτιμητικά ή αδιάφορα από τους εκπαιδευτικούς όσον αφορά στη μαθησιακή τους ικανότητα, την κουλτούρα και τη γλώσσα τους.

Η Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης ανέτρεψε την πεποίθηση ότι η ευφυΐα κληρονομείται και ότι ευθύνεται για τις ανισότητες στις σχολικές επιδόσεις και το επίπεδο εκπαίδευσης των παιδιών. Τα παιδιά των φτωχών λαϊκών στρωμάτων και των μειονοτήτων έχουν τις ίδιες διανοητικές ικανότητες και αν τους δοθούν οι κατάλληλες ευκαιρίες μέσα στο εκπαιδευτικό περιβάλλον μπορούν να φτάσουν εξίσου σε υψηλά επίπεδα μόρφωσης.

Μια ακόμη πεποίθηση που ανατράπηκε ήταν αυτή του γλωσσικού μειονεκτήματος. Τα παιδιά δηλαδή των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων ζουν και μεγαλώνουν σ’ ένα περιβάλλον όπου ομιλείται μια γλώσσα φτωχή και επομένως δεν έχουν ίσες δυνατότητες καλής επίδοσης με τα παιδιά των ανώτερων κοινωνικών τάξεων όπου ομιλείται μια γλώσσα πλούσια και σωστή. Μετά από έρευνες διαπιστώθηκε ότι η γλώσσα που ομιλούν οι φτωχοί και οι ανήκοντες σε μειονότητες είναι εξίσου πλούσια γλώσσα με τους δικούς της κανόνες σε σχέση με την επίσημη ομιλούμενη γλώσσα. Χωρίς να είναι κάτι καινούριο για την επιστημονική κοινότητα, κατέδειξε τις προκαταλήψεις που υπάρχουν και αναπαράγουν τις ανισότητες και στη γλώσσα.

Το πρόβλημα δεν είναι η «κατώτερης» ποιότητας γλώσσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά των κατώτερων στρωμάτων αφού πηγαίνοντας στο σχολείο θα μάθουν την επίσημη ομιλούμενη και γραπτή γλώσσα και θα συναγωνιστούν με ίσους όρους τα παιδιά των ανώτερων στρωμάτων αλλά η μη αναγνώριση της διαφορετικής γλώσσας των παιδιών αυτών από το εκπαιδευτικό σύστημα και η αρνητική αξιολόγηση της γλωσσικής ποικιλίας που χρησιμοποιούν τα κατώτερα στρώματα ως «λαθεμένης» γλώσσας.

Αυτό πηγάζει από την κοινωνικό διαχωρισμό των κοινωνικών ομάδων σε ανώτερες και κατώτερες, επιβάλλει σ’ αυτές διαφορετικές γλωσσικές σημασίες για έννοιες και αντιλήψεις που με τη σειρά τους αξιολογούν διαφορετικά – και υπέρ των ανώτερων – τη γλώσσα, τον τρόπο σκέψης, τη συμπεριφορά των ομάδων. Το συμπέρασμα είναι ότι καμιά γλωσσική ποικιλία μέσα σε μια ομόγλωσση κοινότητα δεν είναι ανώτερη και πλουσιότερη ή πιο σωστή από την άλλη. Απλά όσοι έχουν την εξουσία και τη δύναμη, επιβάλλουν μια «πρότυπη», «σωστή» γλώσσα στην οποία οφείλουν όλοι να προσαρμοστούν.

ΕΡΩΤΗΣΗ:

Με ποια επιχειρήματα συσχετίζει ο συγγραφέας τη σχολική αποτυχία , τη γλωσσική ποικιλία και την κοινωνική ανισότητα;

Γράψτε ένα κείμενο , 400 περίπου λέξεων, στο οποίο θα υποστηρίζετε τις απόψεις σας  για την επίδραση κοινωνικών παραγόντων στη διαμόρφωση του γλωσσικού ορίζοντα των νέων. Υποθέστε πως το κείμενό σας θα δημοσιευτεί σε νεανικό περιοδικό.

•    Μελετήστε το παρακάτω κείμενο, του δασκάλου Κώστα Ανδριανόπουλου, και εντοπίστε τις βασικές θέσεις και τα επιχειρήματα του συγγραφέα για τη σχέση γλώσσας και κοινωνικής ανισότητας

Από την εμπειρία μου ως εκπαιδευτικός πρέπει να αναφέρω το παράδειγμα των Τσιγγανοπαίδων (Rom). Τα παιδιά αυτά βιώνουν την ελληνική γλώσσα ως δεύτερη γλώσσα. Έτσι, ο οικιακός γραμμματισμός μιας τέτοιας οικογένειας απέχει πολύ από το γραμματισμό του σχολείου και βέβαια δεν μπορεί να προσαρμοστεί στις απαιτήσεις του. Τέτοιες οικογένειες στην Αττική αλλά και στη Δυτική Θεσσαλονίκη βιώνουν τον κοινωνικό αποκλεισμό και τη φτώχεια. Σύμφωνα με μια έρευνα που αφορούσε γλωσσικές μειονότητες της Δυτικής Θεσσαλονίκης , «οι οικογένειες που χρησιμοποιούν μια άλλη γλώσσα από την επίσημη γλώσσα του κράτους βιώνουν φτώχια και κοινωνικό αποκλεισμό (χαμηλό εισόδημα, ανεργία) σε μεγαλύτερο ποσοστό από τις οικογένειες που μιλούν αποκλειστικά την επίσημη γλώσσα του κράτους»(Κογκίδου et al,2009).
Για να ενισχύσω τα παραπάνω παραδείγματα θα αναφέρω τη θεωρία των κωδικών του Basil Bernstein. Σύμφωνα με αυτήν υπάρχει ο περιορισμένος κώδικας(restricted code) και ο επεξεργασμένος κώδικας(elaborated code).Ο πρώτος χρησιμοποιείται από μαθητές που προέρχονται από τα εργατικά στρώματα και ο δεύτερος από μαθητές που προέρχονται από τα μεσαία και ανώτερα κοινωνικά στρώματα(Παΐζη et al,2001:19). Tο σχολείο όμως απαιτεί από το μαθητή τoν επεξεργασμένo κώδικα (δηλαδή πλούσιο λεξιλόγιο, σαφήνεια , ποικιλία γραμματικών και συντακτικών σημάτων). Έτσι τα παιδιά από τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα «αναγκάζονται να μεταφράζουν τη γλωσσική δομή της μεσαίας τάξης στην απλούστερη γλωσσική δομή της δικής τους τάξης»(Φραγκουδάκη,1985:402). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα προβλήματα στο λόγο, χαμηλή επίδοση , σχολική αποτυχία και άρα αναπαραγωγή των ήδη ταξικών διακρίσεων.
Τα παιδιά της μεσαίας τάξης χαρακτηρίζονται από πλουσιότερο λεξιλόγιο και πλουσιότερες προσλαμβάνουσες παραστάσεις απ’ ότι τα παιδιά της εργατικής τάξης ή των αγροτών. «Ξεκινούν την εκπαιδευτική του σταδιοδρομία με συγκριτικά πλεονεκτήματα. Η εκπαίδευση κατατείνει στην αναπαραγωγή του κυρίαρχου πολιτισμού, του πολιτισμού που καθορίζει ως αξία και μέτρο η κυρίαρχη τάξη. Ο πολιτισμός αυτός ονομάζεται πολιτιστικό κεφάλαιο. Το πολιτιστικό κεφάλαιο δεν είναι ισόρροπα κατανεμημένο σε όλες τις τάξεις. Οι μαθητές που προέρχονται από τις ανώτερες τάξεις έχουν απέναντι στα άλλα παιδιά ένα συγκριτικό πλεονέκτημα ,γιατί έχουν κοινωνικοποιηθεί στον κυρίαρχο πολιτισμό πριν ακόμα μπουν στο σχολείο»(Τσαούσης,1987:576).
Τέλος, ο ρόλος της γλώσσας τη διατήρηση κοινωνικών διακρίσεων φαίνεται και στην περίπτωση του γλωσσικού σεξισμού. Παραδείγματα γλωσσικής ανισότητας με συνέπεια το σεξισμό υπάρχουν στη νεοελληνική γλώσσα , όπως : α)το οικογενειακό όνομα για τις γυναίκες είναι η γενική κριτική του επιθέτου του πατέρα τους, β) σε επίπεδο σύνταξης υπερισχύει το αρσενικό γένος (π.χ. ο παππούς η γιαγιά μου είναι πεθαμένοι), γ)υπάρχουν λέξεις και εκφράσεις που συνδέονται με την έννοια γυναίκα και έχουν μειωτικές συνδηλώσεις (π.χ. γυναικάκι,γυναικεία μυαλά,γυναίκα του δρόμου)

ΟΜΑΔΑ Δ΄:

Μελετήστε τις παρακάτω πληροφορίες και κείμενα:

Γλώσσα και φύλο:

•     Οι άνδρες χρησιμοποιούν λόγο περισσότερο λογικό, ανάλογο του κοινωνικού ρόλου που συνεχίζουν να έχουν και στις μέρες μας. Η κοινωνική, όμως, ελευθερία τους επιτρέπει και μεγαλύτερες γλωσσι­κές αποκλίσεις.

•  Οι γυναίκες διακρίνονται από λόγο περισσότερο συναισθηματικό και ευαίσθητο, που εκφράζει τον εσωτερικό τους κόσμο. Επίσης, χρησιμοποιούν σε μεγαλύτερο βαθμό, εκφράσεις με κοινωνικό κύρος, λόγω της πίεσης που δέχονται να είναι κοινωνικά «σωστότερες».

ΑΣΚΗΣΕΙΣ:

•    H ιαπωνική είναι μια μη-Δυτική γλώσσα και είναι μία από τις γλώσσες που κωδικοποιούν το φύλο του ομιλητή στο αντωνυμικό σύστημα. Yπάρχει η λέξη atashi που σημαίνει "εγώ" μόνο και χρησιμοποιείται μόνο από γυναίκες και η λέξη boku που χρησιμοποιούν μόνον οι άνδρες. H διαφορά είναι στο επίπεδο της γραμματικής.

          Yπάρχει παρόμοια διάκριση στα ελληνικά ή άλλες γλώσσες που ξέρετε;  

•  Μαγνητοφωνήστε μια συνομιλία ανάμεσα σε άτομα διαφορετικού φύλου και:

            α) αναγνωρίστε τον τρόπο με τον οποίο απευθύνονται ο ένας στον άλλον και παρατηρήστε τυχόν διαφορές που σχετίζονται με το φύλο και

            β) αναγνωρίστε διαφορές σε δύο επίπεδα (π.χ., φωνολογικό, λεξιλογικό, ) και εξηγήστε γιατί τις θεωρείτε διαφορές φύλου στο λόγο των δύο συνομιλητών.

     (  τα κείμενα της ενότητας είναι από την Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα. Πατήστε εδώ για να δείτε περισσότερες πληροφορίες για την ενότητα ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ: http://www.greek-language.gr/greekLang/studies/guide/thema_b8/index.html)

• Οι διαφορές των δύο φύλων στη χρήση της γλώσσας και κυρίως της επικοινωνιακές στρατηγικές έχουν μελετηθεί συστηματικά κυρίως στον αγγλοσαξωνικό χώρο. Με βάση αυτές της μελέτες έχει διαπιστωθεί ότι οι διαφορές αυτές αφενός παρεμποδίζουν την αποτελεσματική επικοινωνία ανάμεσα στα δύο φύλα και αφετέρου συντελούν στον κοινωνικό αποκλεισμό των γυναικών. Σύμφωνα με την Coates (1993), η χρήση π.χ. υποστηρικτικών εκφράσεων (ναι, μάλιστα, μμ) από της γυναίκες παρερμηνεύεται συχνά ως συμφωνία με τα λεγόμενα του συνομιλητή, ενώ η έλλειψη αυτών από τον λόγο των αντρών εκλαμβάνεται ως έλλειψη προσοχής για της συνομιλήτριές της. Η συχνή χρήση ερωτήσεων και αιτήσεων από της γυναίκες ερμηνεύεται από της συνομιλητές της μόνο ως επιθυμία για περισσότερες πληροφορίες, ενώ στόχος των γυναικών μπορεί να είναι η εγκαθίδρυση της δίαυλου επικοινωνίας. Της, οι γυναίκες συχνά μιλάνε ταυτόχρονα με τον συνομιλητή της, για να δείξουν τη συμμετοχή και το ενδιαφέρον της για το θέμα της συζήτησης, κάτι που οι άντρες θεωρούν διακοπή και αγένεια. Η μετάβαση από ένα θέμα συζήτησης της ένα άλλο γίνεται από της γυναίκες βαθμιαία και βάσει των προηγούμενων λεγομένων των συνομιλητριών της, αφού έχει προηγηθεί αρκετός χρόνος συζήτησης για το κάθε θέμα. Οι άντρες, από την άλλη μεριά, δεν αφιερώνουν παρά λίγο χρόνο στο κάθε θέμα και αλλάζουν θέματα γρήγορα, με συνέπεια οι συνομιλήτριές της να νιώθουν ότι δεν ενδιαφέρονται αρκετά. Οι γυναίκες συζητούν ανοιχτά προσωπικές της εμπειρίες και θέματα με σκοπό να της μοιραστούν και να αποσπάσουν κάποια διαβεβαίωση ή παρηγοριά, σε αντίθεση με της άντρες που συχνά θεωρούν της προσωπικές συζητήσεις επικίνδυνες ή περιττές και όταν συμμετέχουν σε αυτές αναλαμβάνουν συμβουλευτικό κυρίως ρόλο. Οι γυναίκες ως ακροάτριες σε μια συνομιλία υιοθετούν ενεργό ρόλο με τη χρήση υποστηρικτικών εκφράσεων, της είπαμε παραπάνω, την ενθάρρυνση των άλλων συνομιλητών και συνομιλητριών της να πάρουν μέρος στη συζήτηση και με το να έχουν διαρκή οπτική επαφή με το άτομο που έχει τον λόγο.

Τα παραπάνω χαρακτηριστικά διαμορφώνουν μια αντίληψη ότι ο γυναικείος λόγος είναι ανίσχυρος, γιατί είναι περισσότερο έμμεσος σε σχέση με τον αντρικό (Lakoff 1975· Tannen 1991). Της, της, ο «ανίσχυρος» γυναικείος λόγος παρέχει της δυνατότητες επικοινωνίας της συνομιλητές και της συνομιλήτριες των γυναικών χωρίς να επιβάλλει της δικούς του προκαθορισμένους κανόνες επικοινωνίας. Ο χαρακτηρισμός, λοιπόν, ανίσχυρος δεν έχει υπόσταση, αφού η επιτυχής επικοινωνία πραγματοποιείται μέσα από μια ισορροπημένη διαδικασία χρήσης ερωτήσεων, καταφάσεων αλλά και αναμονής για τη λήψη του λόγου από της συνομιλητές ή συνομιλήτριες. 

Οι διαφορές αυτές έχουν ερμηνευτεί, μέσα από διάφορες οπτικές, κυρίως με βάση τη διαφορετική κοινωνικοποίηση των δύο φύλων σε ρόλους και συμπεριφορές, και εντάσσονται πάντα σε ένα ευρύτερο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο άνισου καταμερισμού της εξουσίας. Η κατανόηση των διαφορών αυτών είναι απαραίτητη για την καλύτερη διαπραγμάτευση των διαπροσωπικών της σχέσεων, αλλά και για τη δικαιότερη κατανομή της κοινωνικής και πολιτικής ισχύος στα δύο φύλα

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ:

• 1)  Εντοπίστε τα σημεία όπου διαφοροποιείται ο λόγος των γυναικών από το λόγο των ανδρών, σύμφωνα με το κείμενο.

• 2) Πώς ερμηνεύονται αυτές οι διαφορές; Να απαντήσετε γράφοντας ένα κείμενο 400 περίπου λέξεων με το οποίο θα ενημερώσετε τους συμμαθητές σας σε μια εκδήλωση που γίνεται στο  σχολείο σας για τη Γλώσσα. Εκθέστε  και τις δικές σας απόψεις 

 

 ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Στη τάξη, σε μεγάλο βαθμό, "καταστρατηγείται" κάπως ο απόλυτος διαχωρισμός σε ομάδες γιατί συχνά οι μαθητές ζητούν να ασχοληθούν (και ) με κάποιο θέμα της άλλης ομάδας και έτσι προκύπτει η εικόνα "όλοι απέναντι σε όλα"....