Η φόνισσα

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ 
(1851 – 1911)

 Διαβάστε το έργο ΕΔΩ

Στον υπότιτλο ο Παπαδιαμάντης χαρακτηρίζει το έργο του "κοινωνικόν μυθιστόρημα". Πρόκειται όμως για μια νουβέλα: αυτόνομο λογοτεχνικό είδος με καθορισμένη μορφή και δική του εξέλιξη, δραματικά αρθρωμένο, με σοβαρότητα στον ανθρωπολογικό προβληματισμό και επιμονή στις ψυχολογικές προεκτάσεις.

Γράφτηκε το 1903 και πολλοί υποστηρίζουν ότι ιδεολογικό πρόγονο έχει το έργο του Ντοστογιέφσκι «Έγκλημα και Τιμωρία». Και οι δύο συγγραφείς φωτίζουν κυρίως τους θύτες και όχι τα θύματα και θεωρούν τους θύτες αυτούς θύματα ενός αδυσώπητου κοινωνικού περιβάλλοντος. 

Ο Αλ. Παπαδιαμάντης, που θεωρείται ο πιο σημαντικός Έλληνας ηθογράφος, βυθίζεται στα προβλήματα της ανθρώπινης πραγματικότητας αλλά κα της ανθρώπινης ύπαρξης. Δεν είναι όμως γνήσιος ρεαλιστής κι ας κρατάει ζωντανούς τους δεσμούς του με την πραγματικότητα. Η γραφή του περνά τα όρια του ρεαλισμού και φτάνει στο νατουραλισμό. Ο νατουραλισμός είναι εξέλιξη του ρεαλισμού. Ο νατουραλιστής μυθιστοριογράφος μελετά την ηθική συμπεριφορά των προσώπων, για να δείξει ότι είναι δέσμιοι εξωτερικών δυνάμεων κ’ εσωτερικών παρορμήσεων. Οι εσωτερικές παρορμήσεις υποβιβάζουν τον άνθρωπο στο επίπεδο των κατωτέρων ζώων. Παρουσιάζουν επίσης οι νατουραλιστές τη συμπεριφορά του ανθρώπου ως αποτέλεσμα διαθέσεων της στιγμής ή κληρονομικών παρορμήσεων. Επιλέγουν προκλητικότερα θέματα από τους ρεαλιστές και επιμένουν στη εξονυχιστική περιγραφή, στη φωτογραφική λεπτομέρεια.

 
Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης -Η Φόνισσα by helenkem

ΜΙΑ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ:

Στο πρώτο απόσπασμα περιγράφεται η κοινωνική και πολιτισμική κατάσταση του νησιού. Η Φραγκογιαννού αναπολεί το παρελθόν και συγκεφαλαιώνει τη ζωή της, η θέση της γυναίκας παρουσιάζεται τραγικά μειονεκτική. Με μια σειρά αναδρομικών αφηγήσεων μαθαίνουμε για το κοινωνικό πλαίσιο της εποχής και το οικογενειακό περιβάλλον της Χαδούλας που πυροδότησαν την εγκληματική της στάση: δυστυχισμένα παιδικά χρόνια, χωρίς αγάπη και φροντίδα από τους γονείς της, οικονομική δυσπραγία. Ο Παπαδιαμάντης παραθέτει επιδέξια πληροφορίες για τη ψυχική ταλαιπωρία που έχει υποστεί η ηρωίδα στο παρελθόν της Σ΄όλη της τη ζωή υπηρετούσε κάποιον, γονείς, αδέλφια, το σύζυγο και τα παιδιά της αργότερα. Κάνει αγώνα για να βρει γαμπρούς και προίκα για τις κόρες της, ενώ η ίδια δηλώνει πως αδικήθηκε από τους γονείς της στη προικοδότηση.

(Η προικοδότηση των θηλυκών παιδιών λειτουργούσε ψυχαναγκαστικά και εκβιαστικά για τους γονείς των κοριτσιών αλλά και για τα ίδια. Η κατάργηση του εξευτελιστικού αυτού θεσμού έγινε στην Ελλάδα το 1983 αφού διαπιστώθηκε η πρόσκρουσή του στην αρχή της ισότητας των δύο φύλων)

Το νεογνό την επανάφερε στο παρόν και την οδηγεί σε μια κατάδυση στα μεγάλα ερωτήματα της ανθρώπινης ύπαρξης. Κάτω από το βάρος της καταπιεσμένης ζωής της ο νους της δεν αντέχει και παραλογίζεται. Όσο αναλογίζεται τη ζωή της, τόσο οδηγείται στην άρνηση της ζωής. Αναπολεί, συλλογίζεται, αναρωτιέται, "ψηλώνει ο νους της" φτάνει στο έγκλημα μέσα από μια ψυχική διεργασία στα βάθη της ανθρώπινης συνείδησης.

Ο Παπαδιαμάντης με αφάνταστη τέχνη, χωρίς προσποίηση, καταγράφει ψυχαναλυτικό υλικό και ψυχογραφεί την ανθρώπινη συμπεριφορά που αναρωτιέται: ποιο είναι το νόημα της ανθρώπινης παρουσίας στο κόσμο; Η αναπόληση (ιδιαίτερη αφηγηματική τεχνική) δένει το παρελθόν με το παρόν σε μια αδιάσπαστη ενότητα.

Το όνομα του ανθρώπου – συμβόλου Χαδούλα, ίσως δεν είναι τυχαίο: δηλώνει τη γυναίκα που ο θάνατος που φέρνει είναι χάδι («σωτηρία» όπως πιστεύει η ίδια) ή ότι το χάδι της είναι θάνατος. Η Χαδούλα, πιστεύει ότι το έργο της είναι θεάρεστο και ζητά δικαίωση από το θεό (στο έρημο εκκλησάκι του Αη- Γιάννη προσπαθεί να γαληνέψει τη ψυχή της, αλλά όχι με τον τρόπο που η κοινή λογική θα περίμενε). Μετά το πρώτο έγκλημα η εικόνα της Φραγκογιαννούς δείχνει άνθρωπο που βαρύνεται από το φορτίο της πράξης του. Ανίκανη να την αποδεχτεί, είτε τη λησμονεί στα κατάβαθα της ψυχής της είτε τη συγκαλύπτει εν ονόματι του σκοπού. Έτσι στο τρίτο απόσπασμα θα συντελεστούν δύο ακόμη φόνοι όταν η Φραγκογιαννού θα ρίξει τα δύο μικρά κορίτσια στη στέρνα. Η απρόοπτη παρουσία της μητέρας οδηγεί στη «προσποίηση» και στην αποκήρυξη του εγκλήματος. Οι ενέργειές της δεν προδίδουν εκνευρισμό δεν νιώθει καμία συγκίνηση, λύπη, οδύνη για τα παιδιά. Η ανθρώπινη ηθική ζητάει τον ένοχο εκείνη το νιώθει και τον κατασκευάζει: θεωρεί τους γονείς υπεύθυνους, αδιαφορώντας για το μέγεθος της πρόκλησής της. Στη συνείδηση της η πράξη της είναι δικαιωμένη. Από τα στοιχεία της περίληψης καταγράφεται ότι η κοινωνική ηθική αρχίζει να την καταδιώκει. Η Φραγκογιαννού και η δική της αυτόνομη λογική έχει ανακηρύξει το θάνατο σε λύτρωση. Η κοινωνική συνείδηση και οι ηθικές αντιλήψεις δεν αντέχουν την εγκληματική της πράξη. Η παρεκτροπή της την απομονώνει. Ο νους της άγγιξε ένα μεγάλο πρόβλημα δε βρίσκει άκρη. Δογματίζει, παραλογίζεται, «ψηλώνει ο νους της», αυτονομείται από το Νόμο του Θεού και των ανθρώπων, αυτονομείται από την κοινωνική και θεϊκή ηθική. Τα εγκλήματά της δείχνουν να μην είναι ανθρώπινα μοιάζουν ιδεολογικά. Η ίδια ζητά συμφιλίωση με το Θεό, μέσω του Αγίου Σώστη.

Στο τελευταίο απόσπασμα ο Παπαδιαμάντης αξιοποιεί τη σκέψη μιας ένθεης Φύσης που υπάρχει διάσπαρτη στα διηγήματά του. Με την ύπαρξή της και μόνο μέσα σ’ αυτή τη πλάση η Χαδούλα τη βεβηλώνει. Επόμενο είναι η ίδια η Φύση να αναλάβει το ρόλο του τιμωρού της.

Η περιγραφή του τοπίου (άγριο και ερημικό) βρίσκεται σε άμεση αντιστοιχία με το αδιέξοδο που προδιαγράφεται, αλλά και την άγρια θέληση για δικαίωση. Η ηρωίδα θα πνιγεί όπως και τα θύματά της. Το τελικό λόγο δεν τον έχει πει ούτε η ανθρώπινη ούτε η Θεία δικαιοσύνη. Οι φόνοι της Φραγκογιαννούς. έχουν κοινωνική και μεταφυσική διάσταση. Ο Παπαδιαμάντης αρνείται – αποστασιοποιημένος – να κρίνει την ηρωίδα. Τα τελευταία της λόγια («να το προικιό μου») μας επαναφέρουν στην αρχή της προσωπικής της ιστορίας καταργούν το ενδιάμεσο παρελθόν η τάξη του κόσμου μένει απαρασάλευτη… 

Η Φραγκογιαννού

Είναι η έκφραση της ιδιαίτερης μοίρας της γυναίκας. Ο Παπαδιαμάντης μέσα από τα πάθη αυτής της επαναστατημένης ψυχής έδωσε το ηθικό πρόβλημα του συγχρόνου ανθρώπου. Μέσα στη δική της πορεία αναγνωρίζουμε, γενικότερα, τη πορεία του σύγχρονου ανθρώπου: σύγχυση – έπαρση.

Επαναστάτησε με τον τρόπο της. Συνειδητοποιώντας τη σκλαβιά της απομονώνεται από όλους τους άλλους. Το να υπηρετεί τους γονείς και τα παιδιά της και τα εγγόνια της, δεν είναι στάση θετική απέναντι στη ζωή. Αν είχε διαλέξει μόνη της αυτό τον δρόμο, αν τον υπηρετούσε με αγάπη. Θα έβρισκε τη δύναμη να αντέξει τα βάσανα της ζωής, θα έβρισκε νόημα στη ζωή. Η Χαδούλα δε διάλεξε τον τρόπο της ζωής της είναι ολομόναχη και ψυχικά ταπεινωμένη. Έχει εξυπνάδα, κρίση, μαχητικότητα, μόνο αγάπη δεν έχει. Η φτώχεια είναι ο μεγάλος της βραχνάς που προσπαθεί να αποτινάξει. Το μυαλό της φεύγει από τα ανθρώπινα όρια της λογικής η γνώση όλων των ταλαιπωριών που ζούσε η που θα ζούσαν τα μικρά κορίτσια, της δίνουν μέσα της τη δικαίωση. Σκοτώνει για να ελευθερώσει. Διορθώνει τη φύση, διορθώνει τη ζωή, λυτρώνει τους φτωχούς από τη κακή τύχη που είχαν γεννώντας θηλυκό. «Γίνεται κριτής, γίνεται θεός. Γι’ αυτήν οι λέξεις και οι πράξεις δεν έχουν κανένα νόημα. »

Η ηρωίδα ενσαρκώνει, μέσα στο παραλήρημά της, το πόνο μιας ανθρωπότητας ολόκληρης για τη της γυναίκας. Ο Παπαδιαμάντης θέλει να δείξει τον παραλογισμό που οδηγεί τον άνθρωπο το κατεστημένο. Μέσα από τα λάθη της επαναστατημένης αυτής ψυχής, δίνει σε όλο του το μεγαλείο το ηθικό πρόβλημα του σημερινού ανθρώπου, το καίριο σημείο της σύγχυσης του καλού και του κακού. Τέλος θα πεθάνει σαν τιμωρός και σαν λυτρωτής, συγχρόνως. Σ’ ένα τέλειο ισοζύγισμα, ανάμεσα στο Νόμο του θεού και το Νόμο των ανθρώπων, καταποντίστηκε στη θάλασσα, αδικαίωτη και από την ανθρώπινη και από τη θεϊκή δικαιοσύνη που αναδύθηκε τιμωρός δύναμη από τα έγκατα του θαλασσινού στοιχείου.

Ο Δ. Τζιόβας σημειώνει:

Η Φόνισσα είναι μια αφήγηση αναδρομική και αυτό το χαρακτηριστικό συνδέει τον αφηγηματικό της τρόπο με το κοινωνικό όραμα που εκφράζει. Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα αντιεξελικτικό που υποβάλλει την άποψη ότι η κοινωνική «πρόοδος» οδηγεί μόνο στην ανισότητα και κατ' επέκταση στο έγκλημα. Ως εκ τούτου, η λύση έγκειται στην επιστροφή σε μια αρχέγονη, φυσική κατάσταση και τους αντίστοιχους νόμους της φύσης. Τούτο δεν σημαίνει ότι η βία ή η ανισότητα θα εξαφανιστούν αλλά προϋποθέτει ότι οι φυσικοί νόμοι είναι προτιμότεροι από τους κοινωνικούς. Το κοινωνικό σύστημα που διαγράφεται στο μυθιστόρημα διαιωνίζει την ανισότητα και η ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον παραπέμπει στην επιστροφή στο αρχέγονο παρελθόν.

Ο Παπαδιαμάντης υπονοεί ότι η κοινωνία δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τα προβλήματά της και η μόνη διέξοδος είναι ένα είδος δαρβινικής φυσικής επιλογής. Δεν νομίζω ωστόσο ότι αφετηρία του είναι η δαρβινική θεωρία με την οποία μπορεί να ήταν εξοικειωμένος αλλά η απογοήτευσή του από τις τρέχουσες κοινωνικές εξελίξεις της εποχής του, που καταλήγουν στη γυναικεία ανισότητα και στις οικογενειακές αντιθέσεις, ωθώντας όμως τον Παπαδιαμάντη όχι στο να επιδιώξει την κοινωνική αλλαγή αλλά την απόσυρση στο παρελθόν. Στο μυθιστόρημα διακρίνει κανείς τη νοσταλγία για ένα προκοινωνικό στάδιο εγγύτερα στη φύση ενώ η νοσταλγία για τις απαρχές εκφράζεται μέσω της αφηγηματικής αναδίπλωσης και του αναστοχασμού.

Η Φόνισσα, όπως και άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη, εκτυλίσσεται σε μια κοινωνία μεταβατική και αντιμέτωπη με τις αστικές και εκσυγχρονιστικές τάσεις. Ο Παπαδιαμάντης δεν κάνει κάποια πρόταση κοινωνικής αναμόρφωσης γιατί η λύση για αυτόν δεν βρίσκεται στο μέλλον αλλά στο παρελθόν, στην επιστροφή σε μια οργανική, φυσική και προκοινωνική κατάσταση. Αυτή η άποψη όμως υποβάλλεται χωρίς να εκφράζεται ρητά στη Φόνισσα. Με τους φόνους η Φραγκογιαννού προσπαθεί να γυρίσει το ρολόι πίσω, να εμποδίσει τα θύματά της να εισέλθουν στην κοινωνία.

Το μυθιστόρημα του Παπαδιαμάντη προσδίδοντας στη φύση απελευθερωτικό και καθαρτικό ρόλο την πριμοδοτεί σε σχέση με τον πολιτισμό. Η Φραγκογιαννού πιστεύει ότι μέσω της φυσικής επιλογής η κοινωνική ανισότητα και η ανθρώπινη αδυναμία θα αντιμετωπιστούν και θα εξαλειφθούν. Με τη σειρά της η ίδια καταφεύγει στη φύση ενώ ο θάνατός της στη θάλασσα μπορεί αλληγορικά να θεωρηθεί ότι έχει καθαρτικό χαρακτήρα, συνιστώντας ένα είδος απορρόφησης στη φύση.

 Αξίζει να παρακολουθήσουμε τη μοίρα των γυναικών στο σήμερα...

Είναι αληθινά σοκαριστικό!

ΠΗΓΕΣ:

Τζιόβας Δημήτρης, Η "φόνισσα" ως αντικοινωνικό μυθιστόρημα

Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ΟΕΔΒ

Γ. Παγανός, Η Νεοελληνική πεζογραφία