Η απελευθερωτική δύναμη του ορθολογισμού στο "Αμάρτημα της μητρός μου"

Ο ώριμος αφηγητής του διηγήματος απηχεί τα κελεύσματα του ορθού λόγου, ενώ η ευσεβής μητέρα του, η Δεσποινιώ η Μηχαλιέσσα, καταλήγει να εκπροσωπεί τη λαϊκή δεισιδαιμονία.

Ο ορθολογισμός εν γένει χαρακτηρίζεται από την πίστη και εμπιστοσύνη στις ικανότητες του ανθρώπινου μυαλού, από τη θεμελίωση των κριτηρίων της ατομικής και κοινωνικής ζωής στη λογική, από την απόρριψη κάθε υπερβατικής-μεταφυσικής αξιολογίας.

 Ο ώριμος αφηγητής του Αμαρτήματος μοιάζει να εκπροσω­πεί απλώς τον θετικιστικό ορθολογισμό, τη βαθιά πίστη στην επιστημονική αλήθεια, την α­νόθευτη αισιοδοξία του 19^ου αι. στην ερευνητική και απελευθερωτική δύναμη των ραγδαία αναπτυσσόμενων επιστημών.

Η δεισιδαιμονία, από την άλλη, χαρακτηρίζεται από φόβο και πίστη σε ανεξέλεγκτες υπερανθρώπινες δυνάμεις μεταφυσικής προέλευσης αλλά και απειλητικής δράσης στο πεδίο της καθημερινότητας·

Από πού αντλεί ο ώριμος αφηγητής τα διανοήματα που συστήνουν την ορθολογική    θεώρηση του λογοτεχνικού του σύμπαντος;

•  Καταρχάς από την κοινή λογική: Αναφερόμενος στην ασθενική του αδελφή και την ανοχή που αυτή απολάμβανε σχετικά με το αν θα πάει στο σχολείο, παρεμβαίνει στην αφηγηματική ροή και με μία αυστηρή καθαρεύ­ουσα σχολιάζει:

«Εξαιρέσεις τοιαύται έπρεπε, φυσικώ τω λόγω, να γεννήσουν ζηλοτυπίας βλαβεράς μεταξύ παιδίων, μάλιστα μικρών, όπως ήμεθα και εγώ και οι άλλοι δύο μου αδελφοί...»

• Ερμηνεύοντας ορθολογικά (και όχι ενοχικά, μαγικά... ) τον εξ αμελείας φόνο του βρέφους από την κατάκοπη μητέρα του, ο αφηγητής αξιοποιεί εμφατικά την κοινή εμπειρία των ενδε­χόμενων συνεπειών της κούρασης (η λέξη επαναλαμβάνεται πέντε φορές κατά τη διήγηση του θλιβερού συμβάντος).

•  Αλλά στον πυρήνα της ορθολογικής οπτικής του διανοούμενου αφηγητή βρίσκεται πρώτα η επιστήμη με ποικίλους κλάδους της. Η ψυχολογία επιστρατεύεται συχνά και ερμη­νεύει ανεξήγητες κατά τα άλλα επιλογές και συμπεριφορές:

Η φτωχή μητέρα εξακολουθεί να πληρώνει τον κομπογιαννίτη και αναποτελεσματικό "για­τρό", ακριβώς διότι στην απελπισία της παρηγορείται από τη σανίδα της ελπίδας που αυτός εντέχνως της παρέχει.

Η αδελφή που ολισθαίνει προς τον θάνατο προικίζεται με μια ωριμότητα  όχι σύμφωνη με την παι­δική της ηλικία, διδακτική για τη μητέρα:

«Ποίον από τους δύο θέλεις να παίζετε μαζί; την ήρώτησε τρυφερώς η μήτηρ μου τον Χρηστάκη, ή τό Γιωργί; Η ασθενής έρριψε πρός την λαλουσαν πλάγιον αλλά

εκφραστικόν βλέμμα,  και,  ως εάν επέπληττεν αυτήν διά  την προς ημάς αδιαφορίαν, της απήντησεν, αργά και μετρημένα -Ποίον από τούς δύο θέλω;

Κανένα δεν θέλω χωρίς τον αλλο. Τα θέλω όλα τα αδέλφια μου, όσα και αν έχω.

Η μήτηρ μου συνεστάλη και εσιώπησεν.»

•  Αντίστοιχα, ορισμένες περιγραφές έχουν την κλινική ακρίβεια της ιατρικής παρατήρησης:

        Η περιγραφή της άρρωστης Αννιώς:

«Ενθυμούμαι τούς μαύρους και μεγάλους αυτής οφθαλμούς, και τα καμαρωτά και σμιγμένα της οφρύδια, τα οποία εφαίνοντο τόσω μάλλον μελανότερα, όσω ωχρότερον εγίνετο το πρόσωπον της.»

-Επίσης: «Ή ασθενής δεν εκοιμάτο, αλλά δεν ήτο και όλως διόλου έξυπνος. Τα βλέφαρα της ήσαν ήμίκλειστα οι δε οφθαλμοί της, εφ' όσον διεφαίνοντο, εξέπεμπον παράδοξον τινά λάμψιν...»

         Με την ίδια ακρίβεια ερμηνεύεται και η ψυχική ιδιαιτερότητα της μητέρας:

«Τό φοβερόν εκείνο δυστύχημα επηρέασε τόσον πολύ τόν βίον της όλον, όσω μάλλον απλή και ενάρετος και θεοφοβουμένη ήτον η μήτηρ μου. Η συναίσθησις τον αμαρτήματος, η ηθική ανάγκη της εξαγνίσεως και το αδύνατον της εξαγνίσεως αυτού -τί φρικτή και αμείλικτος Κόλασις!»

•  Για τον επιστήμονα αφηγητή η ενότητα ψυχής-σώματος είναι αυταπόδεικτη αλήθεια: -Εκφράζεται με την αμοιβαιότητα των ψυχοσωματικών συμπτωμάτων του σοκ που υφίσταται το παιδί όταν ακούει την μητέρα του να εύχεται το θάνατό του:

«Όταν ήκουσα τας λέξεις ταύτας, παγερά φρικίασις διέτρεξε τα νεύρα μου και

ηρχισαν τα αυτία μου νά βόίζουν... Οι οδόντες μου συνεκρούοντο υπό του τρόμου, και εγώ έτρεχον, και ακόμη έτρεχον.»

•   Η περιγραφή του τυπικού της υιοθεσίας αλλά και η σύνδεσή του με την ουσία μιας πράξης υπεύθυνης ενώπιον Θεού και κοινότητας (Ήδη αύτη η υίοθέτησις εγένετο πανηγυρική...), η αναφορά στο ευρωπαϊκό πρότυπο γυναίκας (...Ωραίαν και συμπαθητικήν, ανεπτυγμένην και έξυπνον, με γράμματα, με χειροτεχνήματα...) έχουν την ποιότητα εθνολογικών-κοινωνιολογικών περιγραφών.

 

•  Παρόμοια, οι προσπάθειες του γιου να ανακουφίσει την ένοχη μητέρα βασίζονται σε μια στοιχειώδη αρχή της νομικής, στο «απρομελέτητον και αβούλητον του αμαρτήματος.»

 

•  Αλλά κατεξοχήν δεί(ή)γματα ορθολογισμού αποτελούν τα ειρωνικά βέλη που στρέφονται ενάντια σε φαινόμενα ενδημικά σε μια υπανάπτυκτη κοινωνία:

 Χαριτωμένο σκώμμα για τον ανάλγητο μπεκρή κουρέα που αυτοχειροτονείται ιατρός:

«Είμαι γέρος, μωρή, έλεγε προς την ανυπόμονον μητέρα, είμαι γέρος, και αν δεν οό τσονξω κόμματι, δεν βλέπουν καλά τά μάτια μου.Και φαίνεται, ότι δεν εψεύδετο. Διότι όσω περισσότερον έπινε, τόσο εύκολώτερον ήδύνατο να διακρίνει ποία είναι η παχυτέρα της αυλής μας όρνιθα, διά να τήν λάβη απερχόμενος…»

Αποκαλυπτική ειρωνεία για την κρυψίνου συμβουλή του ιερέα να απομακρύνουν την άμοιρη   Αννιώ από το ναό:

«αυτοί είναι οι τυπικοί λόγοι με τους οποίους οι ιερείς αποπέμπουσι συνήθως τους ετοιμοθανάτους, δια να μη εκπνεύσουν εν τη εκκλησία και βεβηλωθη η ιερότης του τόπου.»

                                             ΠΗΓΕΣ:

•  Βασίλειος Μπετσάκος, «Η διαλεκτική ορθολογισμού και  δεισιδαιμονίας στο Αμάρτημα της μητρός μου»

•   Σαχίνης Α., Το διήγημα του Γ. Βιζυηνού,