Δευτέρα 6 Αυγούστου 2012

Ο Κατάδικος


ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ (1872 – 1923)

Είναι «ο πρώτος που μπόλιασε συνειδητά την ελληνική ηθογραφία με κοινωνικούς προσανατολισμούς περιεχομένου και με ρεαλιστικούς τρόπους γραφής».
            Θήτευσε κατά διαστήματα στο Παρίσι (1889 – 90) ως σπουδαστής φυσικομαθηματικής και στα πανεπιστήμια του Γκρατς και του Μονάχου, όπου παίρνει φιλοσοφική και κοινωνιολογική μόρφωση. Στα πανεπιστήμια αυτά δέχεται την επήρεια του Νίτσε και του γερμανικού ιδεαλισμού, ενώ παράλληλα κάνει τη γνωριμία του με τη σκέψη και τα έργα του Μαρξ. Γίνεται υπέρμαχος των σοσιαλιστικών ιδεών γεγονός που έχει αντίκτυπο και στο πεζογραφικό του έργο. Το ερωτικό πάθος, η τιμή, τα ηθικά διλήμματα και η βαθιά διάσταση ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς είναι η θεματική ύλη όλων των διηγημάτων, των έργων του Κ. Θεοτόκη. Τα έργα του είναι συνήθως μικρές τραγωδίες, όπου, το ρόλο της μοίρας έχει αναλάβει η στέρηση, η ανέχεια και η κοινωνική ανισότητα.
            Ακολουθώντας το ρεαλιστικό και νατουραλιστικό τρόπο γραφής κρατάει μια κριτική στάση στην ηθογραφία της εποχής και γίνεται ο εισηγητής του κοινωνικού μυθιστορήματος.


   Ο Κατάδικος

ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ

Ο Τουρκόγιαννος, κεντρικός ήρωας του έργου, είναι νόθος χριστιανός Αρβανίτισσας και Τούρκου, έχει γεννηθεί στην Κέρκυρα και δουλεύει στα κτήματα του Γιώργη Αράθυμου και της γυναίκας του της Μαργαρίτας. Έχει μεγαλώσει στο κτήμα του πατέρα της Μαργαρίτας και από μικρός την ερωτεύτηκε με ένα κρυφό και μεγάλο καημό. Όταν μια μέρα ξεθαρρεύτηκε και προσπάθησε να τη φιλήσει, έκαμε μεγάλη αλλαγή στη ζωή του. Αναγκάστηκε να φύγει από το κτήμα, ξενιτεύτηκε, έμεινε πολλά χρόνια σε άλλους τόπους και με άλλους ανθρώπους. Πάντα ζούσε με ολιγάρκεια και ταπεινή ψυχή και πάντα ήθελε να προσφέρει, να εξυπηρετήσει και να σώζει χωρίς ποτέ να έχει καμιά αξίωση. Κι όταν κάποτε γυρίζει στην πατρίδα, θα βρεθεί πάλι κοντά στη Μαργαρίτα θα δείξει άλλη χριστιανική καρτερία και το βουβό έρωτά του για τη Μαργαρίτα. Θα υπηρετεί τον άντρα της, τον Αράθυμο, θα αγαπάει τα παιδιά της και θα γίνεται δυστυχής όταν θα βλέπει τους έρωτές της με το γείτονά της Πέτρο Πέπονα. Είναι μια κατάσταση που προετοιμάζει την καταστροφή. Η Μαργαρίτα και ο Πέτρος καταφέρνουν τον Αράθυμο να διώξει τον Τουρκόγιαννο, που υποπτεύονται ότι τους παρακολουθεί και που μπορεί να μιλήσει στον Αράθυμο για την παράνομη σχέση τους. Οι δυο εραστές όμως δεν σταματούν εδώ. Συγκεκριμένα ο Πέτρος Πέπονας θέλει να έχει μόνο αυτός τη Μαργαρίτα και  έτσι φτάνει στο έγκλημα. Μια νύχτα παραφυλάει τον Αράθυμο που γυρίζει στο κτήμα και τον σκοτώνει. Ενοχοποιεί με έξυπνο τρόπο τον αγαθό και αθώο Τουρκόγιαννο και παντρεύεται την αγαπημένη του Μαργαρίτα.
 Ο Τουρκόγιαννος, για χάρη της Μαργαρίτας, θα καταδικαστεί αλλά και όταν έπειτα από ένα χρόνο και από άλλη αιτία φέρνουν στην ίδια φυλακή τον Πέπονα, δεν προσπαθεί να αλλάξει τη θέση του. Μα ο Πέπονας, μόλις τον αντικρίζει δεν αντέχει περισσότερο και ομολογεί μπροστά στους φυλακισμένους ότι αυτός είναι ο φονιάς του Αράθυμου. Ο Τουρκόγιαννος δεν το παραδέχεται για να μη χαλάσει το σπίτι της Μαργαρίτας.... θα μείνει στο χριστιανικό προορισμό του για να αλαφρώνει τις ψυχές των ανθρώπων, «γιατί πονεμένες ψυχές ζητούν παρηγοριά στη  μετάνοια.


ΤΟ ΗΘΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

 Συναντάμε το γνώριμο ηθογραφικό πλαίσιο – το κερκυραϊκό χωριό, τη φύση ,τις ασχολίες των κατοίκων, που είναι σταθερό σκηνικό της αφηγηματικής πεζογραφίας του Θεοτόκη  που δεν έχει τίποτε ειδυλλιακό, αντίθετα μάλιστα: έχει δουλειά, μόχθο πολύ, έντονο κοινωνικό έλεγχο. Στον Κατάδικο, τις κοινωνικές θέσεις του σοσιαλιστή Θεοτόκη τις συναντάμε  σε μια αφήγηση αναδρομική του Πέτρου  προς στη Μαργαρίτα. 
 
Κατά το Σ. Μελά ο Θεοτόκης προβάλλει στο έργο τη σωκρατική ιδέα «καλύτερα να αδικείσαι παρά να αδικείς» εμπλουτισμένη με χριστιανικές αντιλήψεις· θέλει ο Θεοτόκης να δείξει ότι το θέμα της λύτρωσης είναι ατομικό και εσωτερικό.

Αντίθετα ο Χουρμούζιος, μένοντας στην κοινωνική ερμηνεία του έργου του Θεοτόκη, πιστεύει ότι ο συγγραφέας δε θέλησε να δώσει ένα ιδεώδες πρότυπο, αλλά τον ευνουχιστικό τύπο της αδράνειας και της υποταγής στη μοίρα. 

Είναι αλήθεια ότι ο Θεοτόκης δεν υπήρξε ποτέ σοσιαλιστής με την επαναστατική έννοια του όρου, όσο με την ιδεολογική και ανθρωπιστική. Γι’ αυτό η ευθεία ανάμειξή του στα πολιτικά γρήγορα τον απογοήτευσε. Διατήρησε πάντα τη συναισθηματική του προσήλωση στο φτωχό λαό καθώς και την ιδεολογική του πίστη για μια καλύτερη δικαιότερη οργάνωση της κοινωνίας. Ο Θεοτόκης ανήκει περισσότερο στον ουτοπικό σοσιαλισμό.

Ο Τουρκόγιαννος

Ο Τουρκόγιαννος θυμίζει ήρωες από τα έργα του Τολστόι και του Ντοστογιέφσκι .Είναι  θύμα της ζωής, της μοίρας, των ανθρώπων αποδέχεται φυσικά και «μαζοχιστικά» το ρόλο του, με εμπιστοσύνη στη δική του αθωότητα και στις βουλές του θεού και πιστεύοντας στη δικαίωσή του στην άλλη ζωή. 
Είναι  ο Τουρκόγιαννος μια μικρογραφία του Σωκράτη ή του ανθρώπινου Χριστού; Οι αναλογίες είναι πολλές: 

  • Βλέπει και αντιλαμβάνεται όσα οι άλλοι δε βλέπουν και δεν αντιλαμβάνονται (π.χ. τη σχέση της Μαργαρίτας με τον Πέτρο, ούτε ο Αράθυμος, ούτε οι χωριανοί την αντιλαμβάνονται)
  • Προκαλεί την οργή των ενόχων (αλλά και το χωριό είναι εναντίον του)
  • Δεν υπερασπίζεται τον εαυτό του στο δικαστήριο, ενώ μπορεί (αρκούσε να αποκαλύψει τη σχέση),
  • Δέχεται την καταδίκη του σε ισόβια φυλάκιση και  ύστερα από την ομολογία του Πέτρου στη φυλακή ενώ μπορεί να απελευθερωθεί, δεν το κάνει . Αφέλεια; Ηθικό μεγαλείο; Ανεξικακία; Υπέρτατη καλοσύνη που φτάνει στη θυσία; Ή ένας βαθύς και ασίγαστος έρωτας για τη Μαργαρίτα;
Θεολογεί  ο Θεοτόκης;  

 Είναι δύσκολο να υποστηρίζουμε αυτήν την εκδοχή παρόλο που ο Τουρκόγιαννος θεολογεί. Όμως τόσο η ηθική και ανθρωπιστική στάση όσο και το θεολογικό τους στήριγμα, μένουν στο περιθώριο, δε βρίσκουν κοινωνική απήχηση, χλευάζονται και λοιδορούνται, δεν γίνονται πιστευτά.
Ο Τουρκόγιαννος αφήνεται μόνος του να καταδικαστεί και δέχεται μόνος του να παραμείνει κατάδικος. Και αυτό το κάνει κυρίως από έρωτα. Από το βαθύ, απελπισμένο και καταδικασμένο έρωτά του για τη Μαργαρίτα. Πρόκειται για υπέρτατη μορφή ερωτικού πάθους, που φθάνει στην αυτοθυσία.
Θα λέγαμε ότι ο Θεοτόκης και θεολογεί και κοινωνιολογεί και ηθικογεί και ψυχολογεί και προπαντός αφηγείται μια ιστορία πολυσήμαντη, ζωντανεύοντας και καταγράφοντας γεγονότα και καταστάσεις, διαγράφοντας και πλέκοντας ήθη και πράξεις. Υπάρχει το πάθος, υπάρχει ο έρωτας, υπάρχει η δύναμη, η συνείδηση – όργανό της ο Τουργόγιαννος – υπάρχει ηθική.

Ο Πέτρος Πέπονας

Αν όμως στη μια όχθη είναι ο Τουρκόγιαννος, στην άλλη είναι ο Πέτρος Πέπονας, ο δυνατός άντρας, που φτιάχνει τη μοίρα του με τα χέρια του. Ο Πέτρος ξέρει να θέλει και να παίρνει με τα χέρια του αυτό που θέλει, χωρίς να διστάζει και χωρίς να υποχωρεί σε κανένα εμπόδιο ούτε φυσικό ούτε ηθικό. Η ευτυχία σ’ αυτό τον κόσμο σύμφωνα με τη βιοθεωρία του Πέπονα ανήκει στους δυνατούς. Όμως η δύναμη του Πέτρου λύγισε από τις τύψεις, που τον ανάγκασαν να ομολογήσει μπροστά στον Τουρκόγιαννο και στους φυλακισμένους ότι αυτός σκότωσε τον Αράθυμο. Για τον επιζωήτη η ομολογία του Πέτρου είναι η στιγμή της αδυναμίας, που ανατρέπει τα πάντα. «Μεγάλος δε βαστάχτηκες ως το τέλος» του λέει εννοώντας πως μεγάλος είναι αυτός που μένει ως το τέλος δυνατός και αλύγιστος. Για τον Τουρκόγιαννο όμως η ομολογία του Πέτρου είναι η στιγμή του μεγαλείου και της δύναμης, γιατί συνοδεύει τη μεταμέλεια. Η ψυχή του Πέτρου έδειξε, τη στιγμή αυτή, τη θεϊκά της αχτίδα, τη συνείδηση. Η ανθρώπινη δύναμη λύγισε μπροστά στη θεϊκή, η ύβρις ταπεινώθηκε. Ο Τουρκόγιαννος θριάμβευσε ενώπιον του θεού.

                         
ΤΟ ΡΕΑΛΙΣΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ

Τα χαρακτηριστικά ρεαλιστικά στοιχεία διαφαίνονται:

  • στη ζωή των φυλακισμένων, στο χώρο της φυλακής
  • στην περιγραφή του Τουρκόγιαννου
  • στις ψυχικές αντιδράσεις του Τουρκόγιαννου , του Πέπονα, οι οποίες περιγράφονται όπως ακριβώς εμφανίζονται
  • ο συγγραφέας για τη δημιουργία χαρακτήρων χρησιμοποιεί τη δραματική μέθοδο. Διαγράφει τους χαρακτήρες μέσα από τη συμπεριφορά τους, δηλαδή μέσα από όσα κάνουν και από όσα λένε τα ίδια τα πρόσωπα (δυναμική παρουσίαση). Με αυτή τη μέθοδο ο αναγνώστης αφήνεται να σχηματίσει τη δική του γνώμη για το χαρακτήρα των προσώπων. 
 
ΠΗΓΕΣ 

  • Μπαλάσκας Κώστας, Κωνσταντίνος Θεοτόκης (Ο τραγικός του έρωτα και της ουτοπίας)
  • Τζάρα Σοφία, Σημειώσεις Νεοελληνικής Λογοτεχνίας
  • Η τιμή και η ντροπή στο έργο του Κωνσταντίνου Θεοτόκη,  Διαβάζω τ. 351
                                   

                                               


6 σχόλια:

  1. Απαντήσεις
    1. ο κατάδικος είναι ο αδικοφυλακισμένος Τουρκόγιαννος αλλά θα μπορούσε να είναι , σε μια δεύτερη ανάγνωση, και ο Πέπονας που ζούσε καταδικασμένος στις ενοχές του

      Διαγραφή
  2. Σχολιασμος της στασης του τουρκογιαννου?

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. χωρισμός σε ενότητες;;

    ΑπάντησηΔιαγραφή