Η ΤΙΜΗ ΚΑΙ ΤΟ ΧΡΗΜΑ

Νουβέλα  του Κ. Θεοτόκη όπου ο συγγραφέας διερευνά το πρόβλημα της επίδρασης που ασκεί στην ανθρώπινη συμπεριφορά το χρήμα. Το έργο γράφτηκε πριν τους βαλκανικούς πολέμους, σε μια περίοδο που ο Θεοτόκης ζώντας στο Μόναχο είχε επηρεαστεί βαθύτατα από τις σοσιαλιστικές ιδέες και ανέπτυξε έντονη κοινωνική δράση. Με τα έργα αυτής της περιόδου ο Θεοτόκης προσπαθεί να δείξει ότι με το τότε υπάρχον κοινωνικό σύστημα, το χρήμα και το συμφέρον αλλοιώνει το χαρακτήρα των ανθρώπων και κατευθύνει τις πράξεις τους.

Ο μύθος:  Ένας Κερκυραίος από ξεπεσμένη αριστοκρατική οικογένεια ερωτεύεται μια κοπέλα από κατώτερη κοινωνική τάξη. Η μητέρα  της του αρνείται τα 600 τάλαρα για προίκα. Εκείνος την παίρνει στο σπίτι του αστεφάνωτη. Η ανέχεια τους βασανίζει. Ο νέος ενδίδει στα προξενιά για έναν πλούσιο γάμο. Η κόρη ντροπιασμένη γυρίζει στους γονείς της και η μάνα της για να ξεπλύνει την ντροπή μαχαιρώνει το νέο · στη συνέχεια, υποχωρεί και δίνει την προίκα. Όμως η κόρη δε θέλει πια να παντρευτεί θα δουλέψει, για να ζήσει από τη προσωπική της περιπέτεια – να αποτινάξει το ζυγό της εξάρτησης του χρήματος, που πλήττει βάναυσα την ελευθερία και την αξιοπρέπειά της.

Ο τίτλος του έργου λειτουργεί ως άξονας της όλης αφήγησης. Οι δύο όροι, τιμή – χρήμα, προχωρούν κατά δύο ανόμοιες παραλλήλους, τέμνονται κατά αλυσιδωτές εκρήξεις και οδηγούν προς τη πλήρη πόλωση. Και ενώ η «τιμή» φαίνεται να χάνει οριστικά το παιχνίδι, επιστρέφει (μέσα από το έγκλημα της μητέρας).

Η υπόγεια ανοδική πορεία του ρόλου της πρωταγωνίστριας (Ρήνη) προς την πλήρη χειραφέτηση, ολοκληρώνεται αποκαθιστώντας την ισορροπία και λειτουργώντας σαν αισιόδοξο κοινωνικό μήνυμα. 

Θεματολογία: 

(θέματα με ανθρωποκεντρικό και κοινωνικοπολιtiκό υπόστρωμα)

•  το χρήμα και η λειτουργία του
•  η αγάπη και η ηθική στη τρέχουσα επαρχιώτικη νοοτροπία
•  το εύπλαστο της ανθρώπινης φύσης (μέσα από τους χαρακτήρες των δύο πρωταγωνιστών)
•  η μάνα – προστάτης της οικογένειας και της τιμής της κόρης σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία
•  η ταξική διάρθρωση της κοινωνίας
•  το κράτος, οι θεσμοθετημένοι μηχανισμοί του, τα όργανα και η φθορά τους, μέσα από τις διαπροσωπικές σχέσεις, τις τρέχουσες αξίες, τα προβλήματα της επιβίωσης

Θεματικά μοτίβα: 

• η οικογένεια της επαρχιώτικης μιζέριας στις αρχές του αιώνα με την αντεστραμμένη, συχνά, δομή της: η μητέρα να στηρίζει το σπίτι, ο πατέρας μέθυσος και διαλυμένος.  
• Το χρήμα ως καθοριστικός παράγοντας των διαπροσωπικών σχέσεων.  
• Ο αγώνας του ανθρώπου να ισορροπήσει ανάμεσα στην περηφάνια, την τιμή και την έκπτωση
• Ο γάμος, η προίκα .

•  Η δεδομένη «καλή φύση» του ανθρώπου και η παραμόρφωσή της μέσα στο καμίνι της καθημερινής ανάγκης.

Η κοινωνία της εποχής

• πολιτική διαφθορά: πολιτικοί που αμείβουν τους ψηφοφόρους τους, πελατειακή σχέση.
• Ηθική διαφθορά: διεφθαρμένη κοινωνία
• Κοινωνικές τάξεις: αριστοκράτες (κόντηδες), χωρικοί-λαός
• Η παρανομία, λαθρεμπόριο: Ζάχαρης, καπνού( κρατικό μονοπώλιο)
• Η υποταγμένη θέση της γυναίκας

Τα πρόσωπα του έργου εξυπηρετούν τον κύριο προβληματισμό του έργου και λιγότερο αποδίδουν τύπους ή χαρακτήρες

α) Η  Επιστήμη, η μάνα πορεύεται με μια πίστη αμετακίνητη ως προς την αξία του χρήματος, με μια αδυναμία δικαιολογημένη μέχρι ένα σημείο στη συνέχεια γίνεται πάθος και χρειάζεται πολύς δρόμος για να λυτρωθεί απ’  αυτό. Αλλά κι όταν φαίνεται ότι τα καταφέρνει, στην πραγματικότητα γίνεται από υπολογισμό  («… και συρε να σου τα δώσει όλα όσα έχω. Όλα, όλα. Μόνο διαφέντεψε με στο δικαστήριο…») Αποδεικνύεται ότι η «ήττα» της δεν αποχτά το νόημα κάποιας ηθικής κάθαρσης 

β) Ο Αντρέας «στο βάθος καλός…» και αποτελεί αυτή άποψη μια από τις σταθερές της γενικότερης αντίληψης για τον άνθρωπο, που έχει ο Θεοτόκης. Πάντως είναι στη κυριολεξία δέσμιος των αναγκών του και του περίγυρου πιο συγκεκριμένα των υποχρεώσεών του απέναντι στο σπίτι του , της Επιστήμης με τα τάλαρά της , του θείου του , της αγάπης του  και της προηγούμενης ταξικής του συνείδησης.

γ) η Ρήνη: στα «δεσμά» της μάνας της, της αγάπης, του κοινωνικού περίγυρου, αλλά με πίστη στις δυνατότητές της. Η εμπιστοσύνη στη δουλειά με την απολυτρωτική της δύναμη είναι ένα σοσιαλιστικό μήνυμα, καθώς η εργασία υπερτονίζεται ως μέσο επίλυσης των προβλημάτων μιας κοινωνίας με στεγανά.

 Συνολική θεώρηση

Πάνω από το έργο και τη συμπεριφορά των δρώντων προσώπων, των ηρώων πλανιέται ένα αίσθημα συναλλαγής. Βρισκόμαστε σε μια κοινωνία κάθε άλλο παρά αγνή και ειδυλλιακή. Οι άνθρωποι παρουσιάζονται, δέσμιοι των υπολογισμών τους  ενώ τα κοινωνικά ήθη και οι αντιλήψεις γίνονται τροχοπέδη σας επιθυμίες τους. Ο έρωτας και η προσπάθεια για την ευτυχία συνθλίβονται μέσα στο έργο από τις κοινωνικές προκαταλήψεις και τις συνέπειές τους. Μέσα σ’ αυτή τη κοινωνία η παρουσία και η δράση των δύο γυναικών είναι καταλυτική, αναδεικνύονται αποφασιστικές και πιο δυνατές από τους άντρες μέσα στο έργο. Η σιόρα Επιστήμη, με την αξιοσύνη της (παρά τις αρνητικές πλευρές του χαρακτήρα της) έχει ουσιαστικά τη θέση του αρχηγού μέσα στην οικογένειά της και κυρίως η Ρήνη, που μετά από σκληρή εσωτερική πάλη ανάμεσα στα αισθήματά της από τη μια μεριά και την τιμιότητα, την αξιοπρέπεια και την ηθική από την άλλη, δίνει το προβάδισμα στις έννοιες αυτές και προβάλλεται έτσι ως μορφή ιδανική, ως το πρότυπο ζωής και συμπεριφοράς που θέλει να υποδείξει, να διδάξει ο ιδεολόγος συγγραφέας.

Ωστόσο η Ρήνη, αλλά και τα άλλα πρόσωπα του έργου, δεν κινούνται ως μαριονέτες κατά τις βουλές και τα οράματα του συγγραφέα, αλλά είναι πρόσωπα ζωντανά, με έντονα διαγραμμένα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, γι’ αυτό πειστικά. Η λύση που δίνει στο προσωπικό της πρόβλημα η ηρωίδα, η Ρήνη, στοιχειοθετεί ένα τόνο αισιοδοξίας στο όλο έργο, με την έμμεση υπόδειξη από τον συγγραφέα του τρόπου με τον οποίο μπορεί κανείς να αντιμετωπίσει τα εμπόδια που εγείρει ένα κοινωνικό κατεστημένο, που βασίζεται στην αδικία και επιβάλλει τον ταπεινωτικό συμβιβασμό και την εξάρτηση.

Ο Κ. Θεοτόκης καυτηριάζει τη κοινωνία των προκαταλήψεων, της καθυστέρησης και της απαιδευσιάς καταδικάζει τη συναλλαγή που κυριαρχεί παντού – ακόμη και στα ανθρώπινα συναισθήματα -, το ρουσφέτι και το μικροκομματισμό, την ανέχεια των φτωχών. Ονειρεύεται και προτείνει μια δίκαιη και προοδευτική κοινωνία, ισότητας, ελευθερίας και αξιοπρέπειας  

Ο Νατουραλισμός

• Είναι η φωτογραφική απεικόνιση της πραγματικότητας, ο ακραίος ρεαλισμός
• παρουσιάζει την κακή πλευρά της ζωής με τις ασχημίες και τα τρωτά της ανθρώπινης ύπαρξης
• η συμπεριφορά των ανθρώπων είναι αποτέλεσμα εξωτερικών- κληρονομικών δυνάμεων, εσωτερικών διαθέσεων, παρορμήσεων της στιγμής.

Μπορείτε να δείτε την ταινία εδώ

.