Ο Οροφέρνης του Κ.Π. Καβάφη σε παράλληλη ανάγνωση με το Δαρείο

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

Οροφέρνης

Αυτός που εις το τετράδραχμον επάνω
μοιάζει σαν να χαμογελά το πρόσωπό του
το έμορφο, λεπτό του πρόσωπο,
αυτός είν’ ο Οροφέρνης Αριαράθου.

Παιδί τον έδιωξαν απ’ την Καππαδοκία,
απ’ το μεγάλο πατρικό παλάτι,
καί τον εστείλανε να μεγαλώσει
στην Ιωνία, και να ξεχασθεί στους ξένους.

Ά εξαίσιες της Ιωνίας νύχτες
που άφοβα, κ’ελληνικά όλως διόλου
εγνώρισε πληρή την ηδονή.

Μες στην καρδιά του, πάντοτε Ασιανός
αλλά στους τρόπους του και στην λαλιά του Έλλην,
με περουζέδες στολισμένος, ελληνοντυμένος,
το σώμα του με μύρον ιασεμιού ευωδιασμένο,
κι απ’ τους ωραίους της Ιωνίας νέους,
ο πιο ωραίος αυτός, ο πιο ιδανικός.

Κατόπι σαν οι Σύροι στην Καππαδοκία
μπήκαν, και τον εκάμαν βασιλέα,
στην βασιλεία χύθηκεν επάνω
για να χαρεί με νέον τρόπο κάθε μέρα,
για να μαζέυει αρπαχτικά χρυσό κι ασήμι,
και για να ευφραίνεται και να κομπάζει
βλέποντας πλούτη στοιβαγμένα να γυαλίζουν.
Όσο για μέριμνα του τόπου, για διοίκηση -
ούτ’ ήξερε τι γένονταν τριγύρω του.

Οι Καππαδόκες γρήγορα τον βγάλαν
και στην Συρία ξέπεσε, μες στο παλάτι
του Δημητρίου να διασκεδάζει και να οκνεύει.

Μιά μέρα ωστόσο την πολλήν αργία του
συλλογισμοί ασυνείθιστοι διέκοψαν
θυμήθηκε που ατ’ την μητέρα του Αντιοχίδα,
κι απ’ την παληάν εκείνη Στρατονίκη
κι αυτός βαστούσε απ’ την κορώνα της Συρίας,
και Σελευκίδης ήτανε σχεδόν.
Για λίγο βγήκε απ’την λαγνεία κι απ’την μέθη,
κι ανίκανα, και μισοζαλισμένος
κάτι εζήτησε να ραδιουργήσει,
κάτι να κάμει, κάτι να σκεδίασει,
κι απέτυχεν οικτρά κ’ εξουδενώθει.

Το τέλος του κάπου θα γράφηκε κ' εχάθη·
ή ίσως η ιστορία να το πέρασε,
και, με το δίκιο της, τέτοιο ασήμαντο
πράγμα δεν καταδέχθηκε να το σημειώσει.

Αυτός που εις το τετράδραχμον επάνω
μια χάρι αφήκε απ' τα ωραία του νειάτα,
απ' την ποιητική εμορφιά του ένα φως,
μια μνήμη αισθητική αγοριού της Ιωνίας,
αυτός είν' ο Οροφέρνης Αριαράθου.

γράφτηκε το 1904 και δημοσιεύτηκε το 1915

 Ο Καβάφης εμπνεύσθηκε το ποίημα  , το οποίο αναφέρεται σε γνωστά  ιστορικά περιστατικά  και πρόσωπα , από ένα νόμισμα της αρχαιότητας, το αργυρό τετράδραχμο που έκοψε ο βασιλιάς της Καππαδοκίας Οροφέρνης.

Βασίλευσε από το 159/158 ως το 156 π.Χ.

Ο Οροφέρνης ήταν γιος της Αντιοχίδας, που παντρεύτηκε τον βασιλιά της Καππαδοκίας Αριαράθη Δ’. Ο   πατέρας του, Αριαράθης Δ’, ήταν εξελληνισμένος Καππαδόκης και η μητέρα του ήταν Ελληνίδα, κόρη του Αντιόχου Γ’ του Μεγάλου. Ήταν επίσης  εγγονός της Στρατονίκης, κόρης του Αντιόχου Β’. Είχε, λοιπόν, ο Οροφέρνης ρίζες από τους Σελευκίδες, δηλαδή ρίζες ελληνικές.

Ηπραγματική καταγωγή του Οροφέρνη είναι ασαφής. Κατά την επικρατέστερη εκδοχή, η μητέρα του Αντιοχίδα, πριν από τον γάμο της, είχε ήδη γεννήσει δύο παιδιά, ένα από τα οποία ήταν αυτός. Μετά τον γάμο της με τον Αριαράθη Δ’, επειδή φαινόταν ότι δεν τεκνοποιεί, παρουσίασε αυτά τα δύο παιδιά στον σύζυγό της ως δικά του. Πιθανολογείται πάντως ότι τα παιδιά αυτά της Αντιοχίδας είχαν φυσικό τους πατέρα τον σύζυγό της. Η μοίρα όμως έπαιξε παράξενο παιχνίδι, γιατί στη συνέχεια γέννησε δύο κόρες και έναν γιο, που ονομάστηκε Μιθριδάτης αλλά έμεινε στην Ιστορία ως Αριαράθης Ε’. Αφού αποκάλυψε την αλήθεια στον σύζυγό της, και για να αποφευχθεί στο μέλλον η διαμάχη με τον Μιθριδάτη για τη διαδοχή του θρόνου, φυγαδεύτηκαν οι δύο μεγαλύτεροι γιοι της Αντιοχίδος, ο Αριαράθης στη Ρώμη και οι άλλος, ο Οροφέρνης, στην Πριήνη, όπου πέρασε τα χρόνια της νεότητάς του και «μυήθηκε» στον τρόπο ζωής της Ιωνίας. Τα χρόνια που πέρασε εκεί σφράγισαν τη ζωή και τον χαρακτήρα του Οροφέρνη. «Μεσ’ στην καρδιά του πάντοτε Ασιανός, αλλά στους τρόπους του και στη λαλιά του Έλλην», όπως λέει ο Καβάφης.

Το  ποιητικό προσωπείο

• Στον Καβάφη το προσωπείο  είναι  ποιητικό εργαλείο, καθώς μέσω αυτού ο ποιητής αυτοπροσδιορίζεται αποστασιοποιημένος  και οριοθετεί τον κόσμο του, πλασματικό και ιδεολογικό ·

•   μέσω του προσωπείου ο ποιητής έχει τη δυνατότητα να συλλάβει τη δική του αλήθεια εναργέστερη ,ενώ την ίδια στιγμή ο αναγνώστης γίνεται συμμέτοχος αυτής της αλήθειας  με δραστικό τρόπο, αφού απαιτείται από αυτόν η συμμετοχή του στην προσπάθεια διερεύνησης   της σχέσης ποιητή – προσωπείου.

•  έχει τη δυνατότητα να εκφράσει πιο ελεύθερα τις απόψεις του και τους προβληματισμούς του  χωρίς να χρειάζεται να πάρει απολύτως την ευθύνη για ό,τι λέει.

Ο Σεφέρης έλεγε:  « Όλοι μας ονομάζουμε τον Kαβάφη Aλεξανδρινό· το επίθετο θα χρειαζότανε αρκετό ξεκαθάρισμα, νομίζω· αλλ’ αν υπάρχει, και για μένα, το αλεξανδρινό στοιχείο στον Kαβάφη, ασφαλώς είναι τούτο: ο απατηλός γέρος της αλεξανδρινής θάλασσας, που ολοένα ξέφευγε, αλλάζοντας μορφές ―ο Πρωτέας όπως τον έγραψε ο Όμηρος:

     ουδ’ ο γέρων δολίης επελήθετο τέχνης!     (δ 455)» 

[  Γιώργος Σεφέρης, «K.Π. Kαβάφης, Θ.Σ. Έλιοτ· παράλληλοι» (1946) ]

Ο ΟΡΟΦΕΡΝΗΣ ΚΑΙ Ο ΔΑΡΕΙΟΣ

Στο ποίημα Οροφέρνης  συμπλέκεται η Ιστορία και η Τέχνη , όπως και στο Δαρείο του Καβάφη .  Υπάρχει ένας αφηγητής που εξιστορεί σε γ΄πρόσωπο  τον βίο και την πολιτεία του Οροφέρνη, με αφορμή  την προσωπογραφία του σε ένα νόμισμα.

Και στα δύο ποιήματα  ο λόγος είναι διαμεσολαβημένος από ιστορικό χαρακτήρα και το προσωπικό στοιχείο έχει ελαχιστοποιηθεί.

Υπάρχουν στιγμές που ο αφηγητής σχολιάζει ( και το ήρωα και τη στάση της Ιστορίας απέναντι του ) :

Γιά λίγο βγήκε απ’τήν λαγνεία κι απ’τήν μέθη,
κι ανίκανα, καί μισοζαλισμένος
κάτι εζήτησε νά ραδιουργήσει,
κάτι νά κάμει, κάτι νά σκεδίασει,
κι απέτυχεν οικτρά κ’ εξουδενώθει.

Η αμφιθυμία στον τρόπο σχολιασμού είναι διάχυτη ( θυμίζοντας την αμφιθυμία και τα διλήμματα του Φερνάζη  στο Δαρείο)

Στο στίχο 3 εκφέρει την άποψή του για την καλλιτεχνική έκφραση πάνω στο νόμισμα: 

μοιάζει σάν νά χαμογελά τό πρόσωπό του
τό έμορφο, λεπτό του πρόσωπο

Στη συνέχεια στέκεται απέναντι από τον Οροφέρνη για να κρίνει την αποτυχημένη ιστορική του πορεία και την αμφιλεγόμενη ηθική του στάση.  Στο τέλος του ποιήματος ο αφηγητής  φαίνεται να συμφωνεί  με την περιθωριοποίηση του Οροφέρνη από την Ιστορία , η οποία τον θεώρησε ραδιούργο  και ανεπαρκή και  τελικά τον προσπέρασε 

κάτι εζήτησε νά ραδιουργήσει,
κάτι νά κάμει, κάτι νά σκεδίασει,
κι απέτυχεν οικτρά κ’ εξουδενώθει.

Το τέλος του κάπου θα γράφηκε κ' εχάθη·
ή ίσως η ιστορία να το πέρασε,
και, με το δίκιο της, τέτοιο ασήμαντο
πράγμα δεν καταδέχθηκε να το σημειώσει.

Βέβαια στο ποίημα υπάρχει έντονη η ερωτική πλευρά του Οροφέρνη , την οποία ο αφηγητής αντιμετωπίζει και την υπογραμμίζει μάλιστα   ( αυτή η  πλευρά δεν υπάρχει στο Δαρείο ):

Ά εξαίσιες τής Ιωνίας νύχτες
πού άφοβα, κ’ελληνικά όλως διόλου
εγνώρισε πληρή τήν ηδονή.

τό σώμα του μέ μύρον ιασεμιού ευωδιασμένο,
κι απ’ τούς ωραίους τής Ιωνίας νέους,
ο πιό ωραίος αυτός, ο πιό ιδανικός.

Στην τελευταία στροφή  η Τέχνη ( εδώ  με την αποτύπωση της μορφής του Οροφέρνη στο νόμισμα ) διαχωρίζει τη θέση της από την Ιστορία,  την αντιστρατεύεται, όπως συμβαίνει και στο Δαρείο

Η ζωή του Οροφέρνη , η οποία περιοριζόταν σε μικρόψυχες ραδιουργίες  και στην απληστία του για χρυσό και ασήμι, αντιπαρατίθεται με το πρόσωπο του νεαρού άντρα που άφησε στο νόμισμα μια « μνήμη αισθητική» της «ποιητικής ομορφιάς του».Για τον ποιητή , το δεύτερο αυτό στοιχείο αποτελεί την αληθινή ταυτότητα του Οροφέρνη, κάτι που κανένα ιστορικό βιβλίο δεν  μπορεί να συλλάβει.Η λέξη «αίσθησις» και τα παράγωγά της έχουν ειδική σημασία στην καβαφική ποίηση. Εξάλλου οι χαρακτηρισμοί « ποιητική» και «αισθητική», που εμφανίζονται σε δύο συνεχόμενους στίχους στο τέλος του ποιήματος, δημιουργούν μια αντίθεση προς την πρακτική χρήση για την οποία προοριζόταν το νόμισμα .Η αξία του νομίσματος , για τον Καβάφη, έχει  καταστεί πλέον καθαρά αισθητική.

Ο Οροφέρνης χαμογελά ειρωνικά , αινιγματικά για να μας δείξει πως η Τέχνη έχει τον τελευταίο λόγο και όχι η Ιστορία . Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με το Φερνάζη που στην τελευταία στροφή του Δαρείου αποκαθίσταται από τον Καφάβη· « επίμονα  η ποιητική ιδέα  πάει κ΄έρχεται », μας λέει ο ποιητής για να καταλήξει ότι « το πιθανότερο είναι, βέβαια, υπεροψίαν και μέθην θα είχεν ο Δαρείος»·  ένας πλάγιος ύμνος  στην τέχνη της ποίησης που η πολεμική ταραχή αδυνατεί να την ακυρώσει και να την καταργήσει. Η ποίηση υμνείται  ως ακατάλυτη αξία και διάρκεια. Και στον Οροφέρνη εκεί που η Ιστορία έχει να του  καταλογίσει μόνο ραδιουργίες , έρχεται η Τέχνη να πει την τελευταία λέξη αφού θα επιτρέψει στην ερωτική μνήμη να διασώσει το αισθητικό κάλλος του Οροφέρνη :

Αυτός που εις το τετράδραχμον επάνω
μια χάρι αφήκε απ' τα ωραία του νειάτα,
απ' την ποιητική εμορφιά του ένα φως,
μια μνήμη αισθητική αγοριού της Ιωνίας,
αυτός είν' ο Οροφέρνης Αριαράθου.