Πραγματικότητα, πλάνη και ενηλικίωση στο «Αμάρτημα της μητρός μου»

Επειδή παραπονέθηκαν μερικοί φίλοι και αναγνώστες πως το «Φωτόδεντρο» ξεμάκρυνε, τώρα τελευταία, από τη Λογοτεχνία της Θεωρητικής , ας δούμε ένα καίριο ζήτημα στο «Αμάρτημα της μητρός μου», του Γ. Βιζυηνού.

Να σημειώσω , όμως, πως η Λογοτεχνία ευρύτερα , και όχι μόνο της κατεύθυνσης,  είναι το ζητούμενο των αναζητήσεων του ιστολογίου.

Πραγματικότητα, πλάνη και  ενηλικίωση  στο «Αμάρτημα της μητρός μου»

«Η πραγματικότητα είναι μια εφεύρεση του 19ου αιώνα»· με αυτή τη χαρακτη­ριστική φράση ο Άγγελος Τερζάκης το 1934 συνόψισε τον 19ο αιώνα ως έναν κατεξοχήν ορθολογικό αιώνα, του οποίου το κοσμοείδωλο καθορίστηκε απο­φασιστικά από την αλματώδη πρόοδο των θετικών επιστημών. Η επίκληση της πραγματικότητας ως αντίδοτου στη «νόσο του ρομαντισμού»  που κυριαρχούσε μέχρι τότε, αποτέλεσε  ένα πανίσχυρο ερμηνευτικό σχήμα του 19ου αιώ­να.

  Παρ΄όλα αυτά  η  ρεα­λιστική μίμηση της πραγματικότητας κατέληξε  να θεωρείται μια επιστη­μολογικά αφελής πρόταση, ατελέσφορη, δίχως ποτέ να μπορεί να  λάβει πραγματική υπόσταση ή πρακτική εφαρμογή, κυρίως στη Λογοτεχνία· κι αυτό γιατί η πραγματικότητα από μόνη της  χαρακτηρίζεται από μια απίστευτη  πολυμέρεια και πολυπλοκότητα, κρύβει κόσμους σύνθετους  και θαυμαστούς, αόρατους στον υποκειμενισμό μας.

Στο έργο του Γ. Βιζυηνού, και ειδικότερα στο «Αμάρτημα της μητρός μου», η πραγματικότητα δεν δίνεται άμεσα, αλλά αποκρύπτεται για να αποκαλυφθεί στο τέλος, όπως συμβαίνει στις αστυνομικές ιστορίες μυστηρίου. Καθιστώντας την πραγματικότητα αινιγματική το διήγημα του Βιζυηνού, θέτει το ερώτημα « τι είναι πραγματικά πραγματικό» ; δηλαδή θέτει την πραγματικότητα  ως κάτι το ερευνούμενο και όχι ως κάτι το δοσμένο (αυτό άλλωστε δεν συμβαίνει μόνο στο «Αμάρτημα» αλλά και στο «Μοσκώβ Σελήμ» και στο «Ποίος ήτο ο φονεύς του αδελφού μου» ).

Ο τριτοπρόσωπος και αυτοβιογραφούμενος Βιζυηνός , στο διήγημα, τίθεται ενώπιον μιας αξιοπερίεργης πραγματικότητας : ο κόσμος της μητέρας του  είναι ένας ιδεοληπτικός κόσμος πάθους και εμμονών που φτάνουν στα όρια της νεύρωσης και του ψυχαναγκασμού · ο μικρός Γιωργής δεν τον κατανοεί , γιατί δεν ξέρει την αλήθεια της ζωής της.

Και η μάνα αλλά και ο Γιωργής είναι θύματα του οικογενειακού, κοινωνικού και ιστορικού  περιβάλλοντός τους, υφίστανται συνέπειες για τις οποίες δεν ευθύνονται, τουλάχιστον όχι απόλυτα. Από εδώ απορρέει και   η τραγικότητά τους  που τους κάνει να μοιάζουν με τους «αθώους ενόχους» της  αρχαίας ελληνικής  τραγωδίας : συγκρούονται με δυνάμεις που τους ξεπερνούν, τη μοίρα, το θάνατο, τις ενοχές , τα διλήμματα. Παράλληλα όμως το πάθος τους δεν φτάνει ποτέ στο ύψος του τραγικού μεγαλείου επειδή το πάθος ορίζει μόνο κατά το ήμισυ την τραγωδία ·το άλλο μισό ορίζεται από την ηθική αντίσταση στο πάθος και αυτό είναι ένα στοιχείο που λείπει από τους ήρωες του Βιζυηνού γενικότερα, αλλά και , πιο συγκεκριμένα, από τη Δεσποινιώ και το Γιωργή στο  «Αμάρτημα» · οι άμυνες που αναπτύσσουν απέναντι στην κακοδαιμονία και τις συμφορές τους, αποδεικνύονται εξ΄ ίσου παθητικές  με τα παθήματα που τις  προκάλεσαν. Ας σκεφτούμε  τη στάση της μάνας απέναντι στην οδύνη που της προκάλεσε ο ακούσιος φόνος του μωρού της: παθητικά αρνείται να κατανοήσει το γεγονός και το μόνο που κάνει είναι να προσπαθεί να το διορθώσει , πότε με την προσκόλλησή της στη Αννιώ και πότε με τις υιοθεσίες των κοριτσιών · παραδέχεται στον Γιωργή πως «σ΄έβλεπα πως χαλνάς αλλά έλα που δεν μπορούσα να αφήσω την Αννιώ από τα χέρια μου». Αλλά και ο Γιωργής, με τη σειρά του, σιωπά παθητικά  όλες τις φορές που θα έπρεπε να έχει φωνάξει προς τη μητέρα του  για ό,τι τον φόβιζε και ό,τι τον πλήγωνε.Η σιωπή του όμως  δεν λύνει τα προβλήματα, αντίθετα  στοιχειώνει την ψυχή του , τη ζωή του ολόκληρη.

Στο διήγημα τα πάθη των ηρώων έρχεται η στιγμή που αιτιολογούνται, αφού σε κάποιο σημείο  οι ήρωες γίνονται αφηγητές  της ίδιας της ιστορίας τους , η οποία  θα εξηγήσει την ανεξήγητη συμπεριφορά τους · το πάθος αιτιολογείται πάντα με τη λογική του αιτίου- αιτιατού κάτι που συμβάλλει στη μείωση του πάθους , ώστε το κείμενο να διατηρεί τη νηφαλιότητά του.

Στην αποκάλυψη της πραγματικότητας στο Βιζυηνό, επομένως , υπάρχει κάτι επώδυνο το οποίο οφείλεται στη διάψευση του υποκειμενισμού μας αλλά και του υποκειμενισμού των ηρώων: «Η εκμυστήρευσις αύτη έκαμε βαθυτάτην επ’ εμού εντύπωσιν. Τώρα μου ηνοίγησαν οι οφθαλμοί, και εκατάλαβα πολλάς πράξεις της μητρός μου, αι οποίαι πότε μεν εφαίνοντο ως δεισιδαιμονία, πότε δε ως αυτόχρημα μονομανίας αποτέλεσμα» λέει ο Γιωργής  και  εμείς βλέπουμε πως η πραγματικότητα είναι αυτή που ανοίγει τα μάτια στο υποκείμενο .Αν η πλάνη , σύμφωνα με το Βιζυηνό, αποδεικνύεται συχνά « σωτηριωδεστέρα» της αλήθειας, είναι γιατί στο ρεαλισμό η αλήθεια πονάει. Το απότομο πέρασμα από την άγνοια στη γνώση,  που αναπαριστά η  αιφνίδια αποκάλυψη  της πραγματικότητας στο διήγημα,  σηματοδοτεί  την επώδυνη μετάβαση από την παιδικότητα στην ενηλικίωση · κι αυτή η παιδικότητα δεν αφορά μόνο στο Γιωργή  αλλά και στη μητέρα του ·αυτός  ο παιδικός ψυχισμός των ενήλικων ηρώων είναι που κατοχυρώνει την ανθρωπιά τους, τη βαθιά ανθρώπινη φύση τους. Κάθε φορά που  οι ήρωες του έργου προσγειώνονται στην πραγματικότητα είναι σαν να βρισκόμαστε μπροστά σ΄ένα είδος ενηλικίωσής τους.

Η πραγματικότητα «ενηλικιώνει»  λοιπόν, εκεί που απρόβλεπτα έρχεται η ζωή να αναγκάσει σε «σιωπή», καθορίζοντας και δυναστεύοντας το παρόν και το μέλλον : « Οι οφθαλμοί της επληρώθησαν δακρύων και εγώ εσιώπησα»

ΠΗΓΕΣ

• Δ.Πολυχρονάκης ,Η αποκάλυψη της πραγματικότητας στα διηγήματα του Γεώργιου Βιζυηνού

• Beaton, Roderick, «Ο Βιζυηνὸς και ο Ευρωπαϊκὸς Ρεαλισμός », Διαβάζω, τχ 278

• Αθανασόπουλος, Β., Οι μύθοι της ζωής και του έργου του Γ. Βιζυηνού