Παρασκευή 26 Αυγούστου 2011

Τα είδη της ειρωνείας - Η καβαφική ειρωνεία



 Η ειρωνεία, στην απλή μορφή της, σημαίνει μια δήλωση ή ένα γεγονός που υπονομεύεται από το πλαίσιο στο οποίο εμφανίζεται. Το βασικό χαρακτηριστικό κάθε ειρωνείας είναι µια αντίθεση ανάµεσα σ ένα φαινόμενο και σε µια πραγματικότητα

Στη Λογοτεχνία μπορούμε να διακρίνουμε 3 είδη ειρωνείας, αν και το μόνο σίγουρο είναι πως οι ορισμοί είναι περιοριστικοί και  αντιστρατεύονται  την ελευθερία "χώρου" και "τρόπου" που χαρακτηρίζει – εκ φύσεως – τη Λογοτεχνία.

Η λεκτική ειρωνεία υποβάλλει νοήματα και αισθήματα που δε βρίσκονται στις λέξεις , και που είναι διαφορετικά ή αντίθετα από το νόημα που αυτές εκφράζουν.π.χ " καλός είσαι και συ!..."

Η τραγική ή δραματική ειρωνεία

  • ο αναγνώστης γνωρίζει πράγματα που αγνοούν οι ήρωες.

  •  Είναι η άγνοια του ήρωα της τραγικής θέσης στην οποία βρίσκεται ή προς την οποία οδεύει με αποτέλεσμα να ενεργεί με τρόπο που επιφέρει αρνητικά για αυτόν αποτελέσματα. 

  • Η αντίθεση (ή και σύγκρουση) της μιας κατάστασης με την άλλη .'Αλλα πιστεύουν οι ήρωες για τον εαυτό τους και το περιβάλλον τους κι εντελώς διαφορετική αποδεικνύεται η πραγματικότητα.

  •   Είναι το μέσον που χρησιμοποιεί  ο λογοτέχνης για να εξασφαλίσει μια ζωτική απόσταση από τα τεκταινόμενα του έργου του, κρύβοντας από τον αναγνώστη την προσωπική του συμμετοχή στη δραματική τους συνθήκη.

 

Μορφή της τραγικής ειρωνείας αποτελεί η καταστασιακή ειρωνεία.

 Αυτή  απορρέει από την ίδια την πλοκή του έργου. Μπορεί να πραγματώνεται με :

 α) την ματαιότητα των επιθυμιών του ήρωα

β) με την αντίθεση ανάμεσα στις προθέσεις των ηρώων και τις εξελίξεις που έχουν τα γεγονότα
γ) η υπόδυση ρόλου από τον λογοτέχνη, παραμερίζοντας τον εαυτό του. "Η τέχνη της μίμησης "δηλαδή, εμπερικλείει κατά τον Κ. Θ. Δημαρά, στοιχεία ειρωνείας.
 δ) η σύγκρουση ανάμεσα σε αντίθετες καταστάσεις.

Ειρωνεία και ποιητικότητα στον Κ.Π. Καβάφη

 Με αφορμή το ποίημα:

Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου ποιητού εν Κοµµαγηνή, 595 µ. Χ
 
Το γήρασµα του σώµατος και της µορφής µου
είναι πληγή από φρικτό µαχαίρι.
∆εν έχω εγκαρτέρησι καµιά.
Εις σέ προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως,
πού κάπως ξέρεις από φάρµακα
νάρκης του άλγους δοκιµές, εν Φαντασία και Λόγω.
Είναι πληγή από φρικτό µαχαίρι. -
Τα φάρµακά σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως,
που κάµνουνε - για λίγο - να µη νοιώθεται η πληγή



Στον Καβάφη η ειρωνεία αποτελεί το δρόμο προς την ποιητικότητα.
  •  Ο Καβάφης παίζει αδιάκοπα με την αυταπάτη και την ψευδαίσθηση και η ειρωνική του φαντασία δεν είναι τίποτε άλλο από το μέσον που χρησιμοποιεί για να εξασφαλίσει μια ζωτική απόσταση από τα τεκταινόμενα των ποιημάτων του.
Αυτή η ποιητική απόσταση από τον ίδιο του τον εαυτό γίνεται φανερή στο ποίημα «Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου…», όπου ο ποιητής μέσα από τη μορφή του φανταστικού ποιητή που κατασκεύασε  μιλά για τη δική του πληγή …Η «ηθοποιία» είναι έκφραση της καβαφικής ειρωνείας.

  • Η ειρωνεία γίνεται επίσης  φανερή με τη ματαιότητα της επιθυμίας του ποιητή: η νεότητα φεύγει και εκείνος νιώθει απέραντη θλίψη γι αυτό. Γνωρίζει επίσης πως η παρηγοριά της Ποίησης είναι «φάρμακο» πρόσκαιρο και προσωρινό .
  • Η σύγκρουση ανάμεσα στη βαθύτερη επιθυμία και στη πραγματικότητα ,που δρα ανεξάρτητα από τον Ποιητή, πραγματώνει και εδώ την καβαφική ειρωνεία

  • «Η ειρωνεία τραβάει τη συγκίνηση διά του κενού, γιατί λειτουργεί με τη φαινομενική απουσία, δηλαδή με τη δραστικότητα σκέψεων και συναισθημάτων που υπονοούνται ή αποσιωπούνται.» Εδώ υπονοείται, κρύβεται και φανερώνεται συνάμα,  ολόκληρη η παρουσία του Καβάφη πίσω από το ποιητικό προσωπείο του Ιάσωνος Κλεάνδρου. Αλλά και η έκφραση των συναισθημάτων οδύνης είναι λιτή  και αξιοπρεπής ,δίνοντας το στίγμα της αποσιώπησης  μέσα από την καβαφική στέγνα.
  • «Επειδή η ειρωνεία λειτουργεί με την ελλειπτικότητα και τη συμπύκνωση, η αποτελεσματικότητά της είναι φυσικό να εξασθενεί, όταν το ποίημα εκτείνεται σε μήκος. Αυτός μου φαίνεται ο λόγος που ο Καβάφης επέμενε σε σύντομα ποιήματα, σε μιαν εποχή που η μακρόστιχη σύνθεση θεωρούνταν ακόμη προϋπόθεση της μεγάλης ποίησης.», υποστηρίζει ο Νάσος Βαγενάς.

  • Ακόμη και  η συνοδοιπόρευση στο ποίημα διαφορετικών γλωσσικών επιπέδων ( δημοτική, καθαρεύουσα) αποτελεί στοιχείο ειρωνείας.

Στόχος της ειρωνικής γλώσσας η συγκίνηση και η κάθαρση, και ποιητή και αναγνώστη …


 ΠΗΓΕΣ:
Λεξικό λογοτεχνικών όρων και θεωρίας λογοτεχνίας, J. A. CUDDON

Λεξικό Λογοτεχνικών όρων, Παρίσης Νικήτας, Παρίσης Ιωάννης

 Λεξικό λογοτεχνικών όρων, Abrams M. H

Η ειρωνική γλώσσα του Καβάφη, Νάσος Βαγενάς

Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Κ.Θ.Δημαράς

 




6 σχόλια:

  1. Δεν ξέρω αν έχει σχέση, αλλά πρόσφατα διάβαζα για την ειρωνεία στο λόγο του Σωκράτη. Μάλιστα σε ορισμένες περιπτώσεις (όπως στον Ευθύδημο) φαίνεται να είναι τόσο έντονη, που οι σοφιστές Ευθύδημος και Διονυσόδωρος τον κατηγορούν πως ειρωνεύεται επειδή και ο ίδιος δεν ξέρει να απαντήσει. Και πως με τον τρόπο αυτό προσπαθεί να καλύψει το κενό που ο ίδιος έχει.

    Όμως ο Σωκράτης εξακολουθεί να τους ειρωνεύεται, αποκαλώντας τους "σοφούς" ή θα ήθελε να γίνουν οι "δάσκαλοί του".

    Έχει αυτό το στοιχείο σχέση με την ειρωνεία που περιγράφεις;

    Π.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Παναγιώτη καλησπέρα!

    Ναι, σε κάποιο σημείο ,νομίζω, πως συναντάται η σωκρατική ειρωνεία με την καταστασιακή:Εκεί που εμπλέκεται στο θέμα μας η ηθοποιία, η υπόδυση ρόλου.Αυτό έκανε και ο Σωκράτης με τους συνομιλητές του, προσποιόταν άγνοια για το συζητούμενο θέμα ή έλεγε άλλα απο αυτά που γνώριζε.
    'Ετσι κατάφερνε να εκμαιεύσει απο τους συνομιλητές του αυτά που ήθελε , να τους οδηγήσει σε ένα λογικό λάθος, να τους παγιδεύσει υπονομεύοντας σταδιακά τους ισχυρισμούς τους.
    Σ' αυτή την "υπονόμευση" βρίσκεται η ουσία της κάθε μορφής ειρωνείας.

    Καλή σχολική χρονιά να έχουμε!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. Καλή χρονιά, Πολίνα. Με δύναμη και προπαντός υγεία σε εμάς και τους μαθητές μας.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. Καλή σχολική χρονιά Θερσίτη.
    Να είσαι καλά!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  5. Πάντως -διδασκοντας στους μαθητες της Γ Λυκειου-αν κάνουμε την απλή διάκριση των ειδών της καβαφικής ειρωνείας σε λεκτική και δραματική(και παραλείψουμε αύτη των καταστάσεων), όπως την κανει και ο Νάσος Βαγενάς,δε θα ηταν ορθό;

    ΑπάντησηΔιαγραφή