ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΙ ΟΡΟΙ- Παρουσίαση

γλωσσάρι λογοτεχνικών όρων

View more presentations from POLMOIRA.

Εκφραστικά μέσα και σχήματα λόγου

 αποσαφήνιση των όρων

 ΠΗΓΗ: Νικήτας Παρίσης, Φιλογνωσία

Το μάθημα της λογοτεχνίας «πάσχει» από ένα είδος ρευστότητας. Αυτό το χαρακτηριστικό προκαλεί αρκετά προβλήματα και στους μαθητές και στους διδάσκοντες. Τα περισσότερα και τα μάλλον δυσκολότερα σχετίζονται με θέματα όρων και γενικά ορολογίας. Εύκολα δηλαδή κάποιοι όροι, συγγενικοί μεταξύ τους και με κάποια κοινά σημεία ομοιότητας ή συνάφειας, συγχέονται μεταξύ τους. Το αποτέλεσμα είναι διπλό: οι μαθητές, χωρίς να έχουν κατά νου σαφή και διαυγή την έννοια των όρων, δυσκολεύονται να απαντήσουν σε σχετικές ερωτήσεις. Παράλληλα, από την άλλη πλευρά, και οι διδάσκοντες – τουλάχιστον οι πιο άπειροι - αντιμετωπίζουν κάποια προβλήματα διδακτικής καθαρότητας και σαφήνειας.

Τα προβλήματα αυτά έρχονται συνήθως στην επιφάνεια και αναδύονται με πιεστικό τρόπο, κάθε φορά – πάντα τέτοια εποχή – που διενεργούνται πανελλαδικές εξετάσεις. Πιο έντονα και περισσότερο χαρακτηριστικά αυτό συμβαίνει, όταν τεθεί ερώτηση που, ως ουσία, εντοπίζεται στα λεγόμενα σχήματα λόγου, όπως ακριβώς και εφέτος με το κείμενο του Σολωμού "Ο Κρητικός" (η ερώτηση ζητούσε να εντοπισθούν τέσσερα σχήματα λόγου και να προσδιορισθεί η [πολλαπλή] λειτουργία τους στον ποιητικό λόγο).

Σε αυτές τις περιπτώσεις, όπως και σε κάθε άλλη ομόλογη, δημιουργείται εύκολα μια σύγχυση – εν μέρει και μια ταύτιση – ανάμεσα στο τι είναι σχήμα λόγου και τι εκφραστικό μέσο στα λογοτεχνικά κείμενα. Επομένως, δε θα ήταν άσκοπο ή και εξεζητημένο να γίνει μια απόπειρα αποσαφήνισης και νοηματικού διαχωρισμού των δύο συναφών όρων.
Καταρχήν, και τα σχήματα λόγου και τα εκφραστικά μέσα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της λογοτεχνικής γλώσσας (και γενικά της γλώσσας). Ανήκουν δηλαδή στη γλωσσική – εκφραστική τροπικότητα των λογοτεχνικών κειμένων. Υπάρχει, όμως, μια θεμελιώδης διαφορά: τα εκφραστικά μέσα είναι η ευρύτερη σε πλάτος έννοια, ενώ τα σχήματα λόγου είναι η στενότερη. Επομένως, τα λεγόμενα σχήματα λόγου (π.χ. μεταφορά, προσωποποίηση, υπερβολή, υπερβατό κλπ.) εγγράφονται, ως υπάλληλες έννοιες, στο ευρύχωρο πλάτος που έχει ο όρος εκφραστικά μέσα. Μπορούμε δηλαδή να πούμε ότι συνιστούν δύο ομόκεντρους κύκλους που ο στενότερος (= σχήματα λόγου) είναι εγγεγραμμένος στον ευρύτερο (= εκφραστικά μέσα).
 

Η έννοια αλλά και η ουσία, κυρίως, αυτού του σχήματος απεικονίζει το αυτονόητο αξίωμα: ότι δηλαδή όλα τα σχήματα λόγου είναι εκφραστικά μέσα, αλλά όλα τα εκφραστικά μέσα δε συνιστούν αναγκαστικά και σχήματα λόγου. Ανάμεσα δηλαδή στους δύο όρους δεν υπάρχει και δε λειτουργεί η έννοια της ταυτότητας (= α είναι α) ούτε, φυσικά, και η έννοια της ταυτοσημίας.

Θα αποσαφηνιστούν τα προαναφερόμενα καλύτερα, αν αναφερθούμε σε κάποια συγκεκριμένα παραδείγματα. Η καλβική, λ.χ., εικονοποιία, συνήθως επιβλητική, μεγαλειώδης και εντυπωσιακή, ανήκει στα εκφραστικά μέσα του ποιητή, στη γλωσσική – ποιητική του τροπικότητα. Δε συνιστά, όμως, σχήμα λόγου. Αντίθετα, η καλβική εκφραστική τόλμη, όπως αισθητοποιείται, για παράδειγμα, στις εκφράσεις άνεμος σκληρός – το χώμα το μακάριον, χαρακτηρίζει τους γλωσσικούς – εκφραστικούς τρόπους του Κάλβου. Ταυτόχρονα όμως τα δύο προαναφερόμενα παραδείγματα από την ωδή Εις τον Ιερόν λόχον συνιστούν σχήματα λόγου (= μεταφοράς).

Εξάλλου, η σύγχυση ανάμεσα στα εκφραστικά μέσα και τα σχήματα λόγου αποτρέπεται, όταν λάβουμε υπόψη το εξής: ότι δηλαδή, ειδικά για τα σχήματα λόγου, το πώς λειτουργούν, ποια είναι τα εξωτερικά τους χαρακτηριστικά και σε τι αποβλέπουν, είναι τρία στοιχεία προσδιορισμένα και καθορισμένα με απόλυτη σαφήνεια.

Εν πρώτοις, κάθε σχήμα λόγου συνιστά μια ειδική διαχείριση μιας ή περισσότερων λέξεων. Αυτή η ειδική διαχείριση των λέξεων, που προκαλεί εκφραστικές ιδιαιτερότητες (=σημασιολογικές, γραμματικο–συντακτικές, ποσοτικές, αφύσικες διατάξεις στη σειρά των λέξεων), συνιστά τα λεγόμενα σχήματα λόγου.

Θα αρκούσαν, ενδεχομένως, δύο παραδείγματα, για να καταστούν τα πράγματα περισσότερο σαφή και καθαρά. Υπάρχει πιο συχνό και πιο εκφραστικό σχήμα λόγου από τη μεταφορά; Ο σύγχρονος ποιητικός λόγος θεμελιώνεται στην εκφραστική τόλμη που περιέχεται σε κάθε εύστοχη μεταφορική χρήση των λέξεων. Στην ουσία, όμως, τι συνιστά κάθε μεταφορά; Με τον πιο απλό τρόπο μπορούμε να πούμε το εξής: η μεταφορά ανασημασιολογεί την ουσία μιας λέξης• καταργεί δηλαδή και ακυρώνει την τρέχουσα και καθιερωμένη σημασία των λέξεων και προσδίδει σε αυτές μιαν άλλη καινοφανή και εκπλήσσουσα.

Σήμερα φυσάει γλυκό αεράκι.

Το επίθετο «γλυκό», που προσδιορίζει τα πράγματα γευστικά, σε αυτό το απλούστατο παράδειγμα ανασημασιοδοτείται, αποκτά δηλαδή μιαν άλλη σημασιολογική ταυτότητα (γλυκό αεράκι = ήπιο, μαλακό, ευχάριστο).

Αλλά και η έννοια και η λειτουργία μιας απλής και σύντομης παρομοίωσης τι ακριβώς συνιστά; Απλούστατα, στην παρομοίωση συλλειτουργούν ταυτόχρονα η έννοια μιας υπερβολής και ένας συγκριτικός λόγος:

Είναι ψηλός σαν κυπαρίσσι.

Προκειμένου ο λόγος, η εκφραστική δηλαδή τροπικότητα, να αισθητοποιήσει, να καταστήσει πιο παραστατικό και να εικονοποιήσει ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα κάποιου προσώπου, προσφεύγει στην υπερβολή και στη σύγκριση.

Ενδεχομένως, να μας πει κάποιος ότι: περί όνου σκιάς ασχολούμεθα. Δε θα συμφωνήσω. Στην επιστήμη, και κατ’ επέκταση στα μαθήματα, κυριαρχεί ως θεμέλιος λίθος η ορολογία, καθώς και η σαφής και κρυστάλλινη χρήση και αίσθηση των διαφόρων όρων.

Ν. Παρίσης