" Άλλαξε τον κόσμο, το' χει ανάγκη"

 ΜΠΕΡΤΟΛΤ ΜΠΡΕΧΤ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ , ΜΕΡΟΣ Β'
Συνεχίζοντας το αφιέρωμα στον Μπρεχτ, θα δούμε το τρόπο που προσεγγίζει την ποίηση, το θέατρο και την Τέχνη γενικότερα:

• Για τον Μπρεχτ «η τέχνη μπορεί να πάρει θέση στο πλευρό των πολλών και να αποθέσει τη μοίρα τους στα ίδια τους τα χέρια». Την ίδια στιγμή δεν βλέπει τον καλλιτέχνη και τον διανοούμενο κλεισμένους στους «γυάλινους πύργους» των ιδεών τους: «Ούτε οι καλλιτέχνες, ούτε οι ιστορικοί τέχνης μπορούν να απαλλαγούν από την ενοχή τους για τις συνθήκες της ζωής μας, ούτε από την υποχρέωση τους ν’ αγωνιστούν για ν’ αλλάξουν οι συνθήκες αυτές», έλεγε ο ίδιος.
  

•  Τα έργα του είναι  επαναστατικά, αντιεξουσιαστικά.

•    Οι χαρακτήρες του ανθρώπινοι, σχοινοβατούν ανάμεσα στην φωτεινή και τη σκοτεινή πλευρά τους, μέσα σε σενάρια που δεν αφήνουν εκτός τη διδαχή και τα μηνύματα.

•  Αρχικά, τα έργα του χαρακτηρίζονταν από πνεύμα καταδίκης του πολέμου και του μιλιταρισμού, ενώ στη συνέχεια παρατηρείται μια αποφασιστική στροφή στη σκέψη και τη ζωή του, που εμπνέεται από τη μαρξιστική φιλοσοφία.

•   Η πολιτική του διάσταση δεν τον εμποδίζει να γίνεται φιλοσοφικός και να στοχάζεται πάνω στα ανθρώπινα.

• Η πρωτοτυπία δεν ήταν ποτέ η πρώτη προτεραιότητα του Μπέρτολτ Μπρεχτ. Δεν διστάζει να «δανειστεί», να διασκευάσει, να μεταγράψει, να αποδομήσει και να ανασυνθέσει το έργο άλλων ποιητών ή πεζογράφων. Δεν διστάζει να συνεργαστεί με άντρες και γυναίκες στη συγγραφή των θεατρικών του έργων, αναφέροντας βεβαίως τα ονόματά τους στο κείμενο. Γι' αυτόν η συγγραφή είναι μάλλον μια υπόθεση κοινωνική και συλλογική.

 Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ

Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ έκανε μία από τις μεγαλύτερες τομές στο σύγχρονο θέατρο καθώς επιχείρησε να το απομακρύνει από τις μέχρι τότε συμβάσεις του θεάτρου της ψευδαίσθησης.

Ήθελε να βρει απάντηση στην ερώτηση του Λένιν «Πώς και τι πρέπει να μαθαίνουμε;». Δημιούργησε μια νέα θεωρία του θεάτρου, «επικό θέατρο», όπου ένα θεατρικό έργο δεν πρέπει να προκαλεί στον θεατή συναισθηματική ταύτιση με την δράση-πλοκή, αλλά αντίθετα πρέπει να προκαλεί λογικό αυτο-στοχασμό και κριτική ματιά για τα γεγονότα που λαμβάνουν χώρα στην σκηνή.

Πίστευε ότι η εμπειρία μια κλιμακούμενης κάθαρσης του συναισθήματος άφηνε στο κοινό μια αίσθηση εφησυχασμού. Αντίθετα, ήθελε το κοινό του να χρησιμοποιεί αυτή την κριτική οπτική για να εντοπίζει τις κοινωνικές αρρώστιες στον κόσμο και να μπορεί να κινηθεί από το θέατρο μπροστά στην αλλαγή.

 Η αντίληψή του για την αποστολή του θεάτρου φαίνεται στη χαρακτηριστική προτροπή προς τους ηθοποιούς:

«Αν ο ηθοποιός δε θέλει να είναι παπαγάλος ή μαϊμού, πρέπει να κάνει κτήμα του τη γνώση της εποχής του πάνω στην κοινωνική ζωή, παίρνοντας μέρος στους ταξικούς αγώνες. Μπορεί αυτό να φανεί σε μερικούς σαν κατάπτωση, μιας και τοποθετούν την τέχνη, αφού προηγουμένως έχει τακτοποιηθεί η πληρωμή, στις πιο ψηλές σφαίρες. Οι περισσότερες, όμως, αποφασιστικές μάχες του ανθρώπινου γένους δίνονται πάνω στη γη, όχι στους αιθέρες και “έξω” στη ζωή, όχι μες στους εγκεφάλους. Κανείς δεν μπορεί να υψωθεί πάνω από τις αντιμαχόμενες τάξεις, γιατί κανείς δεν μπορεί να υψωθεί πάνω απ’ τον άνθρωπο. Η κοινωνία δεν έχει κανένα κοινό μεγάφωνο, όσο είναι χωρισμένη σε τάξεις. Έτσι, όσοι λένε πως δεν ανακατεύονται στην πολιτική, σημαίνει πως ανήκουν στην άρχουσα τάξη», έλεγε.

Βασικοί όροι για την κατανόηση του έργου του:

Παραξένισμα: μια παραξενισμένη απεικόνιση σ΄ αφήνει να αναγνωρίσεις το αντικείμενο, ταυτόχρονα όμως το κάνει να φαίνεται σαν ξένο. Το "παραξένισμα" και η συγκεκριμένη κριτική στάση του θεατή για τα κοινωνικά φαινόμενα, την οποία επιδιώκει να δραστηριοποιήσει ο Μπρεχτ, αξιοποιούνται περισσότερο σαν εργαλεία "παράστασης", παρά ως μέθοδος "γραφής" ενός θεατρικού έργου.

Τα κοινωνικά φαινόμενα, τα οποία αναπαρίστανται από τα θεατρικά έργα του μπορεί να είναι αφενός μεν 'οικεία' στον θεατή, αλλά ο Μπρεχτ δεν επιθυμεί να τον δραστηριοποιήσει συναισθηματικά, ώστε να προκαλέσει μια συναισθηματική αντίδρασή του στα "κακώς κείμενα", αλλά να τα δει ως "αφύσικα', ως 'παράξενα".

Μ' άλλα λόγια ο Μπρεχτ επιθυμεί να αφαιρέσει τη σφραγίδα του οικείου, η οποία είναι βασισμένη στην αλλοτρίωση, την κοινωνική , ηθική και οικονομική υποταγή του ενός ανθρώπου στον άλλο, με αποτέλεσμα ο θεατής να αποδέχεται την καθημερινότητα και να την εκλαμβάνει ως αμετάβλητη, αλλά  επιδιώκει να βοηθήσει το θεατή να παρατηρεί τα φαινόμενα αυτά σαν ξένα, αφύσικα, που θα πει να τα βλέπει με την πραγματική, τη 'μη- αποξενωμένη' μορφή τους.
Αποτέλεσμα;  αντίδραση και ξεσηκωμός απέναντι σ’ ότι  μας «παραξενεύει»

Όπως επισημαίνει ο Π. Μάρκαρης,:

"Το παραξένισμα λειτουργεί σα μια διαλεκτική αντίφαση, όπου ο αποξενωμένος θεατής παρακολουθεί στη σκηνή γεγονότα και φαινόμενα που έχουν αλλοιωθεί από την αποξένωση και διαπιστώνει το παράξενο, το κοινωνικά αφύσικο στοιχείο στα φαινόμενα  αυτά...".

αποστασιοποίηση: Η αποστασιοποίηση είναι η μέθοδος που επιστρατεύει ο ηθοποιός για να δημιουργήσει το παραξένισμα. Πρόκειται, λοιπόν, για τη σχέση  των όρων "Distanzierung"
( αποστασιοποίηση), ο οποίος δεν πρέπει να ταυτίζεται με το "παραξένισμα" ("Verfremdung"), αλλά να θεωρείται ως διαδικασία εκμάθησης του ρόλου, ως προϋπόθεση για το παραξένισμα, προϋπόθεση όμως που δημιουργείται και στο θεατή. Διότι, όπως επισημαίνεται από τους μελετητές του έργου του:

Ο Μπρεχτ, ζητά από τον ηθοποιό να μη μεταβληθεί στο σκηνικό πρόσωπο που ερμηνεύει, ούτε καν να ενσαρκώσει το ρόλο, αλλά να τον δείξει. Επιζητά από όλους τους συντελεστές της παράστασης να εξετάζουν τις  καταστάσεις στο συγκεκριμένο έργο, από τη δική τους τοποθέτηση και τη δική τους διαλεκτική στάση απέναντι στα πρόσωπα και τα γεγονότα στη σκηνή.

Ο Μπρεχτ προσπαθεί να αποφύγει την ταύτιση του θεατή με τα δρώμενα, γι΄ αυτό ακριβώς επιθυμεί την αποστασιοποίηση του ηθοποιού της παράστασης, ζητά να εκφέρει τον λόγο του ως μια αναφορά στο λόγο του σκηνικού προσώπου, όπως ακριβώς αυτός ο θεατής παρακολουθεί τα γεγονότα από μιαν απόσταση, 'θεωρώντας' τα γεγονότα στη σκηνή  σα φαινόμενα, σαν εργαστηριακά πειράματα πάνω στις ανθρώπινες σχέσεις, και όχι σαν πραγματικά γεγονότα.

Δεν θέλει ν’ αφήνει τον θεατή να ξεχνιέται μέσα στο θεατρικό έργο νομίζοντας ότι είναι πραγματικότητα. Θεωρεί ότι το κοινό πρέπει να αντιμετωπίζει την παράσταση κριτικά, ότι το έργο τέχνης οφείλει ν’ αποτελεί για τον θεατή έναυσμα για σκέψη, προβληματισμό και δράση. Ότι το κοινό πρέπει να φεύγει απ’ το θέατρο με τόση ανησυχία για ότι συμβαίνει γύρω του, ώστε άμεσα ν’ αρχίσει να δρα συνειδητά, ταξικά, οργανωμένα ενάντια στην κοινωνική αδικία

Οι σημειώσεις στα έργα του, οι σκηνικές οδηγίες, αλλά και η παιδαγωγική του Μπρεχτ επιδιώκουν την ανάδειξη της διαλεκτικής σε ιστορικό επίπεδο, ώστε να ενισχύσει την αποστασιοποίηση και παράλληλα να βοηθήσει το θεατή να διαφοροποιήσει τη στάση του στα δρώμενα. Ο Μπρεχτ, δε θέλει το θεατή σύμμαχο του έργου, αλλά ενίοτε και συνειδητοποιημένο αντίπαλό του, θέλει να τον μάθει να αντιδρά. Επιχειρεί να  αγγίξει το νοητικό μέρος της συνείδησης του αναγνώστη-θεατή-ακροατή και όχι τόσο να κινητοποιήσει το συναίσθημά του.

Ο ΜΠΡΕΧΤ ΠΟΙΗΤΗΣ:

Σύμφωνα με τον Μάρτιν Εσλιν, «ο Μπρεχτ είναι ποιητής, πριν απ' όλα και πάνω απ' όλα». Ο Εσλιν διατείνεται ότι: «Τα θεατρικά έργα του Μπρεχτ μπορείς να τα συζητήσεις και να τα μιμηθείς σαν πρότυπα ενός νέου είδους δραματικής κατασκευής, σκηνικής τεχνικής. Εντούτοις, η βασική τους αξία έγκειται στην ποιητική ιδιότητά τους. Η νέα δραματική σύμβαση που αντιπροσωπεύουν γίνεται αισθητή, πάνω απ' όλα από τη γοητεία της γλώσσας της και το ποιητικό όραμα του κόσμου που μεταδίδει. Χωρίς τη σφραγίδα της μεγαλοσύνης που αποτυπώνει η ποίησή τους, τα έργα αυτά δεν θα μπορούσαν ποτέ να εξασκήσουν μια τέτοια επίδραση. Ούτε καν θα τα πρόσεχε κανείς. Το ίδιο συμβαίνει και με τις ιδέες του Μπρεχτ, σε άλλες περιοχές. Οι ιδέες του αποκτούν μια σπουδαιότητα, μονάχα σαν ιδέες ενός μεγάλου ποιητή»

•  Ο Μπρεχτ μπόλιασε την ποίηση με τη δραματικότητα των μονολόγων σκηνικών προσώπων που εξιστορούν τα πάθη τους, αυτοσαρκάζονται, ειρωνεύονται και σαρκάζουν τους καταπιεστές τους, και υπερβαίνουν τη μοίρα τους καταγγέλλοντας τους κάθε μορφής δυνάστες. Κι όταν δεν μπορούν να ξεφύγουν από τα δίχτυα που τους κρατούν φυλακισμένους, καταφεύγουν σε ένα ψευδαισθητικό παράλληλο σύμπαν και στο όνειρο.

• Ο Μπρεχτ δημιουργεί τη δική του ποιητική γλώσσα, η οποία εκτός από την έντονη, προφανή δραματική μονολογικότητα, διακρίνεται από μια επίσης ηθελημένη προφορικότητα, μακριά από στείρους φορμαλισμούς και αισθητικές απόψεις του είδους «η Τέχνη για την Τέχνη».

Ενδεικτικά κάποια ποίηματά του: 

  Άλλαξε τον κόσμο, το' χει ανάγκη
 
 Mε ποιον δε θα καθόταν ο Δίκαιος
 αν ήτανε να βοηθήσει έτσι το Δίκιο;
 Ποιο γιατρικό θα ‘ταν πολύ πικρό
 για τον ετοιμοθάνατο;
 Tι βρωμιά δε θα ‘κανες
 τη βρωμιά για να τσακίσεις;
 Aν επιτέλους μπορούσες τον κόσμο ν’ αλλάξεις, δεν θα
 καταδεχόσουν να το κάνεις;
 Ποιος είσαι;
 Bυθίσου στο βούρκο
 αγκάλιασε το φονιά, όμως
 άλλαξε τον κόσμο: το ‘χει ανάγκη.
 (Στο τέλος του έργου, ο Xορός συμπληρώνει:)

 Xρειάζονται πολλά, τον κόσμο για ν’ αλλάξεις:
 Oργή κι επιμονή. Γνώση κι αγανάχτηση.
 Γρήγορη απόφαση, στόχαση βαθιά.
 Ψυχρή υπομονή, κι ατέλειωτη καρτερία.
 Kατανόηση της λεπτομέρειας και κατανόηση του συνόλου.
 Mονάχα η πραγματικότητα μπορεί να μας μάθει πώς
 την πραγματικότητα ν’ αλλάξουμε.

 (Aπό το θεατρικό έργο «H απόφαση» -
 Die Massnahme -, 1930).

Όταν ήρθαν να πάρουν

Όταν ήρθαν να πάρουν τους τσιγγάνους δεν αντέδρασα.
Δεν ήμουν τσιγγάνος.

Όταν ήρθαν να πάρουν τους κομμουνιστές δεν αντέδρασα.
Δεν ήμουν κομμουνιστής.

Όταν ήρθαν να πάρουν τους Εβραίους δεν αντέδρασα.
Δεν ήμουν Εβραίος.

Όταν ήρθαν να πάρουν εμένα δεν είχε απομείνει κανείς για να αντιδράσει.

Κακή εποχή για ποίηση

Το ξέρω καλά: τον καλότυχο μονάχα
αγαπάνε. Τη δική του φωνή
ακούν ευχάριστα. Το δικό του πρόσωπο είναι ωραίο.

Το σακατεμένο δέντρο στην αυλή
δείχνει τη χέρσα γη, κι όμως
οι περαστικοί σακάτη το φωνάζουν.
Και με το δίκιο τους.

Τα πράσινα πλεούμενα και τα χαρούμενα πανιά του καναλιού
δεν τα βλέπω. Απ’ όλα
ξεχωρίζω μονάχα των ψαράδων το σκισμένο δίχτυ.
Γιατί μιλάω μόνο
για τη σαραντάρα νοικοκυρά που έχει καμπουριάσει;
Τα στήθια των κοριτσιών
είναι ζεστά όπως πάντα.

Μια ρίμα στο τραγούδι μου
σχεδόν αυθάδεια θα τη θεωρούσα.

Μέσα μου μάχονται
ο ενθουσιασμός για τη μηλιά που ανθίζει
και ο τρόμος από τα λόγια του μπογιατζή,
μα είναι το δεύτερο μονάχα
που στο γραφείο με καθίζει.

 «Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ, αυτός ο μεγάλος διαλεκτικός του θεάτρου, ο ποιητής και φιλόσοφος, που μας ήρθε από τα Μαύρα Δάση, για να μας ταξιδέψει μέσα στους λαβύρινθους της καθημερινότητας και με τη φωτεινή του ματιά, να μας αποκαλύψει όλες τις μικρές και μεγάλες αλήθειες, που βρίσκονται παντού κρυμμένες γύρω μας, και που εμείς, πνιγμένοι σε μια κουταλιά νερό, δεν μπορούμε να τις δούμε. Με το ένα του χέρι σκορπάει απλόχερα το γέλιο και ξορκίζει τις αρρώστιες των “φτωχών και των ταπεινών”, την άγνοια, την αδιαφορία, τον ατομικισμό, τη συνήθεια, την υποταγή και με το άλλο χέρι κρατάει κοφτερό τσεκούρι και αποκεφαλίζει χωρίς έλεος το ανθρωποφάγο θεριό της πλουτοκρατίας."( Κώστας Καζάκος)

ΠΗΓΕΣ:

• Π. Μάρκαρης "Ο Μπρεχτ και ο διαλεκτικός λόγος", Εκδόσεις Ιθάκη

• Έσλιν Μάρτιν, Ο Μπρεχτ κια το έργο του