Το θέμα απασχόλησε τους εξεταζόμενους
στην ερώτηση Γ1.
Εδώ θα το δούμε κάπως ευρύτερα και
χωρίς ..όριο λέξεων
Ο Έρωτας και ο Χάρος δεν
αντιμετωπίζονται ως αντιθετικές, αλλά ως αδιάρρηκτα συνδεδεμένες έννοιες, όπως εξάλλου
συμβαίνει συχνά στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία της Αναγέννησης και του Ρομαντισμού καθώς
και στη φροϋδική ψυχολογία.*
[*Ο Φρόυντ αντιμετώπιζε τον Έρωτα
και το Θάνατο ως δύο πρωταρχικά ένστικτα που « συμμερίζονται την κυριαρχία του
κόσμου»]
Αυτή τη σύζευξη την έχουμε δει και αλλού στο Σολωμό « Έρως και
Χάρος πάντοτε / δουλεύουν εδώ κάτω» (
Εις Μοναχήν στ 55- 56)
Ο Έρωτας κι ο Θάνατος ( οι δύο οριακές καταστάσεις της ανθρώπινης
ύπαρξης ), που εξουσιάζουν την υλική ζωή των ανθρώπων, είναι τόσο ισχυροί ώστε
να μοιάζουν υπερφυσικές δυνάμεις, γι αυτό κι ο Κρητικός τις χρησιμοποιεί ως
σημεία σύγκρισης στην απόπειρά του να μεταδώσει στους ακροατές του την εντύπωση
που του προκαλεί ο μαγικός ήχος. Αυτές οι δύο δυνάμεις
σχηματίζουν μια γέφυρα ανάμεσα στην επίγεια και στη μεταθανάτια ζωή: ο Θάνατος
είναι το όριο ανάμεσα στις δύο, ενώ ο Έρωτας είναι το μέσον μέσω του οποίου ο
άνθρωπος μπορεί να κερδίσει νύξεις αθανασίας.
Στην ιστορία του Κρητικού ο Έρωτας
κι ο Θάνατος συνεργάζονται ώστε ο
ήρωας να γίνει ικανός να υπερβεί το
χρόνο και να ατενίσει την αιωνιότητα.
« Η σύγκριση και παραβολή του
έρωτα με τον χάρο αποτελεί στοιχείο της
Ορφικής και της Ελευσίνιας λατρείας, το οποίο επιβιώνει στη λαϊκή παράδοση. Διόνυσος
- Άδης είναι διπλή όψη του ίδιου μυθικού συμβόλου. Μας δίνει δυο γνωστές και
ομοειδείς εκδηλώσεις του ίδιου καταλυτικού ενστίκτου, που ερεθίζει μέσα στην
ψυχή του Κρητικού ο «γλυκύτατος ηχός». Το ένστικτο του θανάτου είναι ακριβώς η
αντίθετη ροπή προς το ένστικτο της αυτοσυντήρησης και της επιβολής. Ωθεί το
άτομο στην αυτοκαταστροφή. Αντίθετα ο Έρωτας αντιπροσωπεύει μερική κατάργηση
της ατομικότητας (συγχώνευση του Εγώ με το «ερώμενο» αντικείμενο)».
Έρωτας
και θάνατος, οι δύο αναπόδραστες βεβαιότητες , καταργούν τα σύνορα της
ανθρώπινης ύπαρξης , η κάθε μια με το τρόπο της. Ο θάνατος της αγαπημένης που θα κλείσει το
ποίημα, σηματοδοτεί την αποτυχία της προσπάθειας του ήρωα ( την ήττα της ηθικής
του θέλησης στο επίπεδο της δράσης ), η οποία είναι το πικρό αντίτιμο που
πληρώνει ο Κρητικός για να φτάσει σε μια ανώτερη μορφή συνείδησης του κόσμου
και των αξιών. Ο Κρητικός, μέσα στην αφήγησή του, υποδεικνύει τη δύναμη
του Έρωτα και του θανάτου Χάρη στη συνεργασία αυτών των δύο μπόρεσε
εκείνος να υπερβεί το χρόνο ,παρ’ όλη την πληγή που του προκάλεσε ο
θάνατος της αγαπημένης του· μπορεί να περιμένει με χαρά μια αιώνια ευδαίμονα
ύπαρξη στον παράδεισο με την αγαπημένη του. Μια άλλη αντίστοιχη οπτική βλέπουμε
και στο συμβολισμό της φεγγαροντυμένης ως Αφροδίτη.Η
Αφροδίτη-Φεγγαροντυμένη, η θεά του έρωτα, λειτουργεί σαν σύνδεσμος
ανάμεσα στον επίγειο(σωματικό) και στον ουράνιο (ψυχικό) Έρωτα. Διδάσκει τον ήρωα ότι ο επίγειος έρωτας
δεν είναι παρά ο δρόμος για να φτάσει στον ουράνιο.
Όπως είναι γνωστό, στα ελληνικά μοιρολόγια,, όταν μια γυναίκα πεθαίνει ανύπαντρη
θεωρείται αρραβωνιασμένη με το Χάρο. Έτσι συμβαίνει και με την κόρη στον
Κρητικό. Η ιδέα αυτή ενισχύεται με τις διαδοχικές λέξεις – κλειδιά στο
τελευταίο δίστιχο του ποιήματος : αρραβωνιασμένη – χαρά – πεθαμένη. Καθώς η χρήση
της λέξης «χαρά» είναι συνδεδεμένη στα παραδοσιακά ελληνικά
ιδιώματα και στα δημοτικά τραγούδια με
την έννοια του γάμου, μπορούμε να διακρίνουμε εδώ μι α εξέλιξη από τον αρραβώνα στον γάμο κι αμέσως μετά στον θάνατο. Άλλωστε η
φωνητική ομοιότητα ανάμεσα στις λέξεις « χαρά» και Χάρος γίνεται συχνά
αντικείμενο πικρών λογοπαιγνίων στα δημοτικά τραγούδια ( « ο Χάρος κάνει μια
χαρά κι ένα καλό τραπέζι »)
Με την εμφάνιση του μαγικού ήχου
τέθηκε το θέμα του Αδάμ, όπως αποκαλείται από τον ίδιο το Σολωμό ( «la cosa d΄Adamo, AE363 A). Βέβαια ενώ ο Αδάμ ξύπνησε και είδε το ιδανικό για κείνον
κάλλος ενσαρκωμένο στο πρόσωπο της Εύας
, ο Κρητικός ανακτά τις αισθήσεις του για να δει νεκρή την αγαπημένη του. Θα
πρέπει τώρα να περάσει την υπόλοιπη
εγκόσμια ζωή του εξόριστος από την Εδέμ, σε μια « κοιλάδα δακρύων»
Σχετικά με το απότομο κλείσιμο της αφήγησης: ( « και τέλος φτάνω στο γιαλό την αρραβωνιασμένη
/ την απιθώνω με χαρά κι ήτανε πεθαμένη)
- Ο Σολωμός φαίνεται επίσης να έχει επηρεαστεί και από την αισθητική του ελληνικού δημοτικού τραγουδιού όταν τοποθετεί την αναφορά για το θάνατο της κόρης μόλις στο τέλος του ποιήματος χωρίς συναισθηματικές ή άλλες εκφράσεις να σχολιάζουν το γεγονός .Μας θυμίζει τον τελευταίο στίχο του « Νεκρού αδελφού» όπου « σφιχταγκαλιάστηκαν και πέθαναν κι οι δύο»
- Το ποίημα έχει κυκλική δομή καθώς αρχίζει με την αναφορά του στόχου που ήταν η άφιξη στο ακρογιάλι και τελειώνει με την επίτευξη του στόχου. Το ακρογιάλι λειτουργεί ως διπλό σύμβολο: είναι ο αρχικός στόχος για τη σωτηρία του ήρωα και της κόρης, αλλά και είναι ένας υψηλότερος πνευματικός στόχος..
- Το ποίημα κλείνει « απότομα» γιατί ό, τι κερδήθηκε μέχρι το τέλος είναι υψηλότερο απ΄ότι χάθηκε. Χάρη στο θάνατο της κόρης μπόρεσε να υπερβεί το χρόνο και να θεαθεί την έσχατη κρίση. Μετά την υπερβατική εμπειρία και τον μετασχηματισμό του ήρωα από απλό αγωνιστή σε ποιητή προφήτη εκείνος θα λειτουργεί ως μέσον αποκάλυψης αυτής της υπερβατικής εμπειρίας στους ανθρώπους.
- Βοηθούν επίσης πάλι οι στοχασμοί του ίδιου του ποιητή - που κατά τη συνήθειά του έγραφε κάποτε στα ελληνικά και κυρίως στα ιταλικά - στο περιθώριο στίχων του:
« μια ισορροπία δυνάμεων ανάμεσα στην ψυχή του ναυαγού, μεστή
από τη μεγάλη Στιγμή ( Ροπή) της Ιδέας [ που είναι να φέρει στ΄ακρογιάλι την
κόρη που τη νομίζει ζωντανή] και σε εξωτερικά εμπόδια της φύσης, μεστά από μια
άλλη Στιγμή ( Ροπή) της Ιδέας, μαγευτική.
Το Υψηλό ( κατά
Σίλλερ) ανοίγει το δρόμο για να υπερπηδήσει ο ήρωας τα όρια του αισθητού κόσμου, στον οποίο «
ανήκει» κατά κάποιον τρόπο ο θάνατος της κόρης.
- Ο, τι ειπώθηκε για το θάνατο της κόρης , ειπώθηκε προεξαγγελτικά ( « μα την ψυχή που μ΄εκαψε τον κόσμο απαρατώντας)
- Το ποίημα αποκτά δραματικότητα και επιτυγχάνεται η οικονομία της αφήγησης.
- Τονίζεται η ασημαντότητα της επίγειας ζωής. Ο θάνατος της κόρης είναι μια ήττα βιολογική, υλική ·αυτό που νικά είναι το πνεύμα. Έχει δικαιωθεί ο επουράνιος έρωτας, μιας και δεν δικαιώθηκε ο επίγειος
- Η τραγικότητα για να «λεχθεί» ποιητικά χρειάζεται λιτότητα και όχι περίσσεια λέξεων.
Αλλιώτικα , αλλά εξίσου όμορφα, μιλά για το θέμα και ο Γιάννης Βαρβιτσιώτης
Μάθαμε τον
έρωτα και το θάνατο
Ταξιδεύοντας από τη μιαν όχθη στην άλλη
Πάνω στην πλώρη ενός καραβιού
Μοιράζοντας κόκκινα γαρύφαλλα
Στους ναυαγισμένους
Ταξιδεύοντας από τη μιαν όχθη στην άλλη
Πάνω στην πλώρη ενός καραβιού
Μοιράζοντας κόκκινα γαρύφαλλα
Στους ναυαγισμένους
Εκεί όπου σήμερα ηγεμονεύει η σιωπή
Τραγουδώντας εύθυμα τραγούδια
Μαζεύοντας μ’ ένα φτυάρι τα χιόνια
Μικραίνοντας με τη χαρά μας την απόσταση
Που χωρίζει τη γη από τον ουρανό
ΠΗΓΕΣ
- Πίτερ Μάκριτζ "Διονύσιος Σολωμός " Καστανιώτης 1995
- Αναστασία Μπιτσάνη, «Ο Κρητικός» του Διονυσίου Σολωμού: Ερμηνευτική Προσέγγιση και Διδακτικές Προτάσεις, περ. Φιλόλογος, τ. 125, 2006,
- Ζωή Μπέλλα, «Διονυσίου Σολωμού, Ο Κρητικός», περ. Φιλολογική, τχ. 94, Ιανουάριος – Μάρτιος 2006)
- Ερ.Καψωμένος, " Καλή ΄ναι η μαύρη πέτρα σου.." , Εστία 1999, Ο Σολωμός και η ελληνική πολιτισμική παράδοση- Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων
- Γ.Δάλλας, Σκαπτή ύλη από τα σολωμικά μεταλλεία, Άγρα 2002