Η μεταφορική γλώσσα και η μεταφορά

Η κυριολεκτική γλώσσα εννοεί αυτό που λέει, ( ή αποσκοπεί στο να εννοεί), χρησιμοποιεί  τις λέξεις με την καθιερωμένη σημασία τους , που προέρχεται από την κοινή χρήση της γλώσσας.

   Οι λέξεις δηλαδή χρησιμοποιούνται μέσα στο λόγο με τρόπο τέτοιον ώστε να αποδίδουν επακριβώς τη συγκεκριμένη σημασία  και το περιεχόμενο (το σημαινόμενο) της έννοιας που  δηλώνουν (κυριολεκτική σημασία). Έχουμε πιστή απεικόνιση της πραγματικότητας. 

    Σκοπός του πομπού δεν είναι μόνο η πληροφορία (το μήνυμα), αλλά και η προσέλκυση του δέκτη. Δηλαδή, περισσότερο ενδιαφέρει εδώ η μορφή με την οποία διατυπώνεται το μήνυμα, παρά το ίδιο το μήνυμα (η πληροφορία).

   Βέβαια όλα αυτά δεν σημαίνουν πως στην κυριολεκτική χρήση της γλώσσας δεν συναντάμε μεταφορές, με τη  στενή λογοτεχνική έννοια ∙ όμως αυτές  δεν  προκαλούν αισθητική συγκίνηση, όπως για παράδειγμα η φράση  « η   πτώση της θερμοκρασίας»  που  είναι μια μεταφορά μεν , αλλά  επιτελεί μόνο πληροφοριακή λειτουργία.

      Ποιητική λειτουργία της γλώσσας  

• Η γλώσσα  είναι συγκινησιακά φορτισμένη  και η πραγματικότητα αποτυπώνεται με τρόπο πολύσημο, πολυδιάστατο, συχνά συνειρμικό και υποκειμενικό. 

•  Υιοθετούνται στρατηγικές και τρόποι έκφρασης  της λογοτεχνίας όπως μεταφορές, προσωποποιήσεις, παρομοιώσεις, εικονοπλαστικός λόγος  κλπ.

•  Ο στόχος της είναι η συναισθηματική κινητοποίηση του δέκτη.

  Να σημειωθεί πως  και ο κυριολεκτικός λόγος συχνά μπορεί να κινητοποιήσει συναισθηματικά τον δέκτη, χωρίς να έχει σχήματα λόγου. Η  συγκίνηση σ΄ αυτή την περίπτωση πραγματώνεται  μέσα  από το συνολικό γλωσσικό και εννοιολογικό περιβάλλον του κειμένου . Π.χ. ο στίχος  «Είπες θα πάγω σ΄ άλλη γη, θα πάγω σ’ άλλη θάλασσα» Κ.Π.Καβάφης)   *  δεν περιέχει μεταφορά ,αλλά είναι συγκινησιακά φορτισμένος, επιτελεί το στόχο της αισθητικής απόλαυσης 

Η μεταφορά

•  είναι  ένας λεκτικός τρόπος  μέσω του οποίου η σημασία μιας λέξης επεκτείνεται αναλογικά και σε άλλες λέξεις, που έχουν κάποια μικρή ή μεγάλη ομοιότητα μ' αυτήν

           π .χ πέτρινος τοίχος και πέτρινη καρδιά

• επεμβαίνει σκόπιμα  στο σύστημα της κυριολεκτικής γλώσσας  και δίνει στις λέξεις καινούργια σημασία.

• Η ουσιαστική της λειτουργία  είναι να διευρύνει και να μεταλλάσσει το σημασιολογικό περιεχόμενο των λέξεων

•   Η μεταφορά θεωρείται ότι βασίζεται σε πραγματική και προϋπάρχουσα ομοιότητα, η οποία υφίσταται στον «πραγματικό κόσμο». Επομένως, τα «ροδοκόκκινα μάγουλα» μιας κοπέλας οφείλουν την ονομασία τους σε πραγματική ομοιότητα με το χρώμα ορισμένων τριαντάφυλλων

•  Η με­ταφορά είναι ο κατ’ εξοχήν τρόπος της ομοιότητας. Η ομοι­ότητα είναι το θεμέλιο της υποκατάστασης (η σκληρότητα του φυσικού υλικού της πέτρας  είναι το σημείο της ομοιότητας και για τον τοίχο και για την καρδιά

•  Η μεταβίβαση είναι ένα άλλο , καίριο, χαρακτηριστικό της μεταφοράς : χαρακτηριστικά που συνδέονται με ένα αντικείμενο κυριολεκτικά( όπως η σκληρότητα της πέτρας) μεταφέρονται και σε ένα άλλο  «αντικείμενο» και έτσι δημιουργείται μια καινούργια, ευρύτερη έννοια ( εδώ διευρύνεται το χαρακτηριστικό της σκληρότητας και δεν αφορά μόνο στο φυσικό υλικό της πέτρας πια.

 

 Η μεταβίβαση, ως τρόπος λεκτικής έκφρασης , αφορά όλα τα σχήματα λόγου ή τους λογοτεχνικούς τρόπους Όλα τα σχήματα λόγου είναι «γυρίσματα» της γλώσσας  από τις κυριολεκτικές έννοιες προς τις μεταφορικές έννοιες. 

        Η μεταφορά όμως θα μπορούσε να θεωρηθεί ως το θεμελιακό, το «μητρικό»  σχήμα λόγου από το οποίο  εκπορεύονται και η παρομοίωση και η συνεκδοχή και η μετωνυμία.

Μετωνυμία: σχήμα λόγου στο οποίο η ονομασία μιας ιδιότητας ή ενός πράγματος υποκαθιστά το ίδιο το πράγμα Πχ το «σανίδι» αντί για το θέατρο ή το επάγγελμα του ηθοποιού

Συνεκδοχή: δηλώνεται το μέρος  αντί για το όλον πχ. «είκοσι Μάιων» αντί «είκοσι χρονών»

Παρομοίωση : είναι το σχήμα λόγου, στο οποίο συγκρίνουμε δύο πρόσωπα, ζώα ή πράγματα κλπ, έτσι ώστε η σύγκριση αυτή να παρουσιάζει το ένα από αυτά πιο ζωηρό. Ένα πράγμα συνδέεται με ένα άλλο  με κάποιο άλλο με τρόπο ώστε να αποσαφηνίζει  και να προβάλλει εντονότερα μια εικόνα.
Στην παρομοίωση χρησιμοποιούμε για τη σύγκριση τις λέξεις: σαν, όπως, λες και, σάμπως, καθώς. π.χ. τα αυτοκίνητα πήγαιναν σαν χελώνες

Συγκρίνοντας τη μεταφορά και την παρομοίωση 

•   Η παρομοίωση μοιάζει με τη μεταφορά, αλλά, κατά τον Αριστοτέλη, είναι αισθητικά αμεσότερη και ελκυστικότερη και έχει μεγαλύτερη πυκνότητα.

•  Στην παρομοίωση έχουμε μια σύγκριση φανερή , ενώ στη μεταφορά η σύγκριση είναι  λανθάνουσα

•    Ενώ η μεταφορά προϋποθέτει  ότι η μεταβίβαση είναι δυνατή , η παρομοίωση «προτείνει» την μεταβίβαση και την «εξηγεί» , χρησιμοποιώντας όρους όπως  το σαν

•  Η παρομοίωση συνεπάγεται μια πιο οπτική σχέση  ανάμεσα στα στοιχεία της απ΄ότι η μεταφορά

• Στη παρομοίωση τα δύο μέρη της που «συναντώνται» διατηρούν τη λεκτική αυτονομία τους ( ψηλός -  σαν κυπαρίσσι ), ενώ στη μεταφορά οι δύο εμπλεκόμενες έννοιες συμφύρονται απολύτως.

ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ

•      Συμβατικές ή παγιωμένες μεταφορές ( νεκρές μεταφορές ) :  η μεταφορά που έχει χρησιμοποιηθεί τόσο πολύ  ώστε  έχει χάσει πια τη μεταφορική της δύναμη και  έχει περάσει στο χώρο της κυριολεξίας πχ έδωσε το σύνθημα, άναψε το πράσινο φανάρι 

•     Ενεργές μεταφορές:  

διαχωρίζονται  σε α) εξηγητικές 

 ( πχ. Ο φόβος είναι μεταδοτική νόσος 

 β) ποιητικέςπχ η ομίχλη έρχεται με απαλά πατήματα

 γ) εννοιακές μεταφορές. Αυτές είναι τρόποι κατανόησης  σχετικά αφηρημένων εννοιών μέσω μιας συγκεκριμένης έννοιας. Δεν έχουν ποιητική αξίωση .πχ η σχέση μας έφτασε σε αδιέξοδο, βρισκόμαστε σ΄ένα σταυροδρόμι, πρέπει να ακολουθήσουμε χωριστούς δρόμους .

ΠΗΓΕΣ

• Λεξικό λογοτεχνικών όρων και θεωρίας της λογοτεχνίας, J. A. Cuddon, Μεταίχμιο

• Μεταφορά , Terence Hawkes , Η γλώσσα της κριτικής , Ερμής

• Οι ιστορίες του κόσμου , Τρόποι της γραφής και της ανάγνωσης του οράματος, Βαγγέλης Αθανασόπουλος  Εκδόσεις Πατάκη

• Λεξικό λογοτεχνικών όρων, Παρίσης Ιωάννης , Παρίσης Νικήτας, ΟΕΔΒ

( *   το παράδειγμα από : Οι λειτουργίες της γλώσσας του    Β.Πρασσά )