Ομιλεί ο Δαμαστής , Ζμπίγκνιεβ Χέρμπερτ

Ζμπίγκνιεβ Χέρμπερτ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ:   γεννήθηκε  το 1924 και  ήταν ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές της σύγχρονης Πολωνίας. Στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής υπήρξε μέλος μυστικών αντιναζιστικών οργανώσεων. Μετά την απελευθέρωση αποχώρησε από την Πολωνία για λίγα χρόνια και εγκαταστάθηκε σε Γαλλία και Ιταλία, όπου έγραψε δοκίμια και μελέτες πάνω στην ειδικότητά του –ήταν διπλωματούχος νομικής με ενδιαφέροντα τη φιλοσοφία και την ιστορία της τέχνης. Ανήκε στην κύρια ομάδα των ποιητών της πατρίδας του που αντιτάχθηκαν στο κομμουνιστικό μοντέλο, όπως αυτό εφαρμόστηκε. Ζούσε συνεχώς μεταξύ Πολωνίας και εξωτερικού, ένα μείγμα αυτοεξόριστου, εραστή της περιπέτειας και των άλλων πολιτισμών και ακτιβιστή της ποίησης, σα να μη τον χωρούσε κανένας τόπος . Τα ποιήματά του συνεχίζουν την παράδοση των προπολεμικών Πολωνών λυρικών, αλλά οι εμπειρίες των ριζικών αλλαγών που πραγματοποιήθηκαν στον κοινωνικό ιστό της μεταπολεμικής Περιόδου έχουν εμπλουτίσει το έργο του. Ανήκει στη λεγόμενη «Γενιά του Πολέμου», στο πολωνικό αντίστοιχο της δικής μας πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Πέθανε στις 28 Ιουλίου του 1998, στη Βαρσοβία. Το 2008 είχε προκηρυχθεί έτος μνήμης του από την κυβέρνηση της χώρας. Ποιητικά του έργα:   -Η χορδή του φωτός (1956) -Ο Ερμής, ο σκύλος και το αστέρι (1957) -Η μελέτη του αντικειμένου (1961) -Επιγραφή (1969) -Ο κύριος Κόγκιτο (1974) -Έκθεση από την πολιορκημένη πόλη (1983) -Ελεγεία για την αναχώρηση (1990) -Ροβίγκο (1992) ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ  την ποίησή του απασχολούν φιλοσοφικά και μυθικοϊστορικά θέματα   επιρροές από τους ποιητές της πολωνικής πρωτοπορίας του μεσοπολέμου, που εξοβέλισαν τη στίξη διαμόρφωσε ένα προσωπικό ποιητικό ιδίωμα που αντανακλά μιαν ειρωνική αντίληψη των πραγμάτων, το οποίο ­ ­ θυμίζει τον Καβάφη. « ο Χέρμπερτ φαίνεται να γνωρίζει επακριβώς τι θέλει να πει πριν αρχίσει να γράφει το ποίημα, ωστόσο εκείνο που λέει το ποίημά του δίνει την αίσθηση μιας τελούμενης ανακάλυψης. Σ' αυτό το παράδοξο, στην ένταση ανάμεσα σ' εκείνο που φαίνεται να εκφράζει το ποίημα ως δεδομένο και στη συνεχή ανατροπή αυτού του δεδομένου, έγκειται κυρίως η ποιητική δύναμη των στίχων του.» Ν.Βαγενάς Αισθάνεται ότι αν υπάρχει ένας δρόμος για το καλύτερο είναι να κοιτάζει κανείς κατάματα το κακό. Μια τέτοια στάση δίνει αναπότρεπτα στην ποίηση μια πολιτική διάσταση, πολιτική με τη βαθύτερη έννοια του όρου, με την ηθική του έννοια ­ και είναι αυτό το σημείο στο οποίο η ηθική αναζήτηση του Χέρμπερτ διαμορφώνει την ποιητική. αντιπαραθέτει την ποίηση στην ωμή πραγματικότητα της ζωής    ο στίχος του είναι γυμνός και αντιρομαντικός, αλλά  συχνά      καταφεύγει στη φαντασία, στο χιούμορ και την πνευματώδη ευφυΐα, για να μετριάσει την αγριότητα του θέματός του χρήση βιβλικών και ελληνικών μυθολογικών θεμάτων  η χιουμοριστική διάθεσή  του επιτρέπει να διατηρήσει μιαν ολότελα προσωπική γλώσσα. μινιμαλιστική τάση , σημεία στίξης  λιγοστά. Ομιλεί ο Δαμαστής ( ή Προκρούστης) Το κινητό μου βασίλειο Αθήνα-Μέγαρα μόνος κυρίαρχος σε δάση ρεματιές γκρεμούς δίχως γερο-συμβουλάτορες μωρά εξαρτήματα μ' ένα σκέτο ρόπαλο ντυμένος μοναχά με τη σκιά του λύκου και τον τρομερόν ήχο της λέξης Δαμαστής δεν είχα υπηκόους - δηλαδή τους είχα για λίγο δεν ζούσαν ίσαμε την αυγή αν και είναι κακοήθεια να λέγεται πως ήμουνα ληστής όπως ισχυρίζονται οι παραχαράκτες της ιστορίας η πάσα αλήθεια είναι πως ήμουν επιστήμονας εφευρέτης κοινωνικός αναμορφωτής πραγματικό μου πάθος η ανθρωπομετρία εφεύρα ένα κρεβάτι στα μέτρα του τέλειου ανθρώπου και μετρούσα μ' αυτό τους ταξιδιώτες που έπιανα ομολογώ πως είναι δύσκολο ν' αποφύγεις να τεντώσεις μέλη και να κόψεις ποδάρια όσο περισσότεροι άρρωστοί μου πέθαιναν τόσο βεβαιωνόμουν για την ορθότητα της έρευνάς μου. Ο σκοπός ήταν ιερός η πρόοδος απαιτεί θύματα λαχταρούσα να καταργήσω τη διαφορά ανάμεσα σε υψηλό και χαμηλό ήθελα να δώσω ενιαία μορφή στην αηδιαστικά ποικίλη ανθρωπότητα ποτέ δεν έπαψα να πασχίζω να κάνω τους ανθρώπους ίσους με σκότωσε ο Θησέας ο φονιάς του αθώου Μινωταύρου αυτός που βγήκε απ' τον Λαβύρινθο με μιανής το κουβάρι απατεώνας όλο κόλπα δίχως αρχές ούτε όραμα του μέλλοντος έχω τη βάσιμην ελπίδα πως άλλοι θα συνεχίσουν τον αγώνα μου και θα ολοκληρώσουν το τολμηρό μου έργο

μτφρ. Γ.Π. Σαββίδης

μια ερμηνευτική ματιά

Ο μύθος του Προκρούστη:

Ο  Προκρούστης (ή Πολυπήμων) ήταν μυθικός ληστής της Αθήνας.  Το λημέρι του ήταν στην περιοχή των Μεγάρων. Προσκαλούσε κάθε διαβάτη να ξαπλώσει σε ένα σιδερένιο κρεβάτι, γνωστό ως Προκρούστειος κλίνη. Αν το θύμα ήταν ψηλό κι εξείχε από το κρεβάτι, ο Προκρούστης έκοβε το περίσσιο τμήμα του σώματός του. Αντιθέτως, αν το θύμα ήταν πιο κοντό, τότε τραβούσε τα άκρα του μέχρι να φτάσουν στο μήκος του κρεβατιού.

Ο Προκρούστης συνέχιζε την αιματηρή δράση του μέχρι που τον συνάντησε ο Θησέας στο δρόμο του από την Τροιζήνα για την Αθήνα. Όντας πολύ δυνατός, κατάφερε να εξουδετερώσει τον Προκρούστη και να τον τοποθετήσει στο ίδιο του το κρεβάτι. Επειδή αποδείχθηκε μεγαλύτερος, ο Θησέας του έκοψε το κεφάλι και τα πόδια, που περίσσευαν.

το ποίημα

•  Με το «Ομιλεί ο Δαμαστής» ο Χέρμπερτ θίγει τα αρνητικά του ολοκλη­ρωτισμού και την ουτοπική ιδέα της απόλυτης εξίσωσης των ανθρώπων

•  αξιοποιεί το μύθο του Προκρούστη με ειρωνικό και αλληγορικό τόνο

•  το  ποίημα είναι στην πραγματικότητα μια έμ­με­­ση αναφορά στα οδυνηρά βιώματα  και στις τραυματικές εμπειρίες  του ποιητή από τους Ναζί και τους Σοβιετικούς κατά το Β΄ παγκόσμιο πόλεμο ,  έχει εξομολογητικό χαρακτήρα

• Ο ποιητής επιλέγει τη μορφή του Προκρούστη γιατί έχει την εγκυρότητα και τη διαχρονικότητα του μυθικού προσώπου

• Το ποίημα έχει ειρωνικό τόνο: αυτό φαίνεται από την αντιστροφή των ρόλων θύτη- θύματος (ο Θησέας είναι ο αδίσταχτος θύτης και ο Προκρούστης το ηρωικό θύμα), φραστικές επιλογές του τύπου: «πραγματικό μου πάθος η ανθρωπομετρία» ή «ο σκοπός ήταν ιερός, η πρόοδος απαιτεί θύματα», εικόνες, μεταφορές: «ομολογώ πως είναι δύσκολο να τεντώσεις μέλη και να κόψεις ποδάρια», «ενιαία μορφή στην αηδιαστικά ποικίλη ανθρωπότητα»

Στην καταληκτική στροφή του ποιήματος:

 Ο Προκρούστης πιστεύει πως ο αγώνας για την απόλυτη εξίσωση των ανθρώπων θα βρει συνεχιστές άρα είναι ένα ιστορικό φαινόμενο διαχρονικό (παρελθόν αποτελεί  ο Προκρούστης, παρόν  το κομμουνιστικό καθεστώς της εποχής του ποιητή) που είναι όμως κάτι  αντιφατικό, καθώς:

• η υπέρβαση της ανθρώπινης ποικιλότητας αποτελεί βιασμό της ανθρώπινης φύσης,

• ο αγώνας για την υλοποίηση μιας τέτοιας επιδίωξης δεν απαγορεύει τη χρήση απάνθρωπων μέσων, άρα επιτρέπει και την εκμετάλλευση του ανθρώπου ως μέσου για την επίτευξη του τελικού στόχου,

• αυτοί που θα υλοποιήσουν το συγκεκριμένο αίτημα (επιστήμονες - ειδικοί) θα αποτελούν μορφή εξουσίας, επομένως αυτομάτως αίρονται πάνω από τους υπόλοι­πους και κατά συνέπεια αίρεται και η ισότητα.

Για όλα τα παραπάνω, η τελευταία στροφή μας γεμίζει με πικρία και τα λόγια του Προκρούστη ηχούν εφιαλτικά, καθώς μιλά για τη συνέχιση του εγχειρήματος του, την ισοπέδωση της ανθρώπινης διαφορετικότητας, την ομογενοποίηση της «αηδιαστικά», κατά τον ίδιο, «ποικίλης ανθρωπότητας».

Ο Προκρούστης είναι μόνος του ( δεν έχει υπηκόους ή οπαδούς , παρόλο που η τελευταία στροφή  έχει σαφή υπαινιγμό γι αυτούς ) γιατί:

 κανείς δεν επιζεί  από την εφαρμογή των  βίαιων μεθόδων του. Ο θάνατός τους είναι η φυσιολογική αντίδρασή τους απέναντι στη βιαιοπραγία του. Μπορεί όμως να ’ναι και ένας τρόπος να  αντισταθούν στο ανα­μορφωτικό κοινωνικό του όραμα. Δε θέλουν την ομοιομορφία και κλείνουν τον κύκλο της ζωής τους στο χρόνο πριν τη συνάντησή τους με τον Προκρούστη.

 Στην τελευταία στροφή η ελπίδα του ότι το έργο του θα έχει συνεχιστές, εκφράζει αλληγορικά την κατάσταση επικράτησης του καθεστώτος του κομμουνισμού στη χώρα του και τους τρόπους που μεταχειρίστηκε για να πετύχει τους πολιτικούς του σχεδιασμούς.

Ο Προκρούστης αποποιείται το ρόλο του άρχοντα και του ληστή, όπως τους ορίζει η κοινή γνώμη. Δεν είχε υπηκόους, ούτε συμβούλους, όπως αρμόζει σε βασιλιάδες, δε λήστευε, όπως έχουν γράψει οι παραχαράκτες της ιστορίας.

Το έργο του ολοκληρώνεται  με τη συνέχιση των ιδεών του από τους άλλους, την εξίσωση των ανθρώπων, την αποδοχή του αναμορφωτικού του ονείρου, ώστε να αποφευχθεί η εμφάνιση ενός νέου «Θησέα»

Οι στίχοι:

« όσο περισσότεροι άρρωστοί μου πέθαιναν

τόσο βεβαιωνόμουν για την ορθότητα της έρευνάς μου.

 Ο σκοπός ήταν ιερός η πρόοδος απαιτεί θύματα»,

αποτελούν την έκφραση της δογματικής αντιμετώπισης της διαφωνίας, περιγράφουν με κυνισμό την τεχνοκρατική αντίληψη της προόδου , εν ονόματι της οποίας, θυσιάζεται κάθε ίχνος ανθρωπισμού , ώστε ο άνθρωπος να καταλήξει μέσον  για την πρόοδο και όχι σκοπός

     

ΠΗΓΕΣ

• Κωνσταντίνα Τζανιδάκη, Νεότερη Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία, Σαββάλας 1999

• Εισαγωγή στη νεότερη ευρωπαϊκή λογοτεχνία,Από τον ρομαντισμό ως το μεταμοντέρνο, Martin Travers
  

• άρθρο του Νάσου Βαγενά, στο Βήμα, 7 Οκτ 2001

• Χάρης Βλαβιανός: Zbigniew Herbert, Η ψυχή του κ. Cogito και άλλα ποιήματα, Γαβριηλίδης, 2001

• Περιοδικό Βακχικόν
• ο μύθος του Προκρούστη από την  wikipedia