ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙ ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ

Η περιπέτεια του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα, παρά το γεγονός ότι δεν λειτούργησε ως αυτοτελές κίνημα, όπως στη Γαλλία, και μολονότι τα κελεύσματά του δεν βρήκαν θετική ανταπόκριση στο πρώτο του κοινό, της μεσοπολεμικής και αμέσως μεταπολεμικής περιόδου, έγινε αισθητή και συνέβαλε στον μετατονισμό μιας ευαισθησίας. «Εδώ δεν είναι παίξε γέλασε / εδώ είναι Μπαλκάνια», σάρκασε ο Εγγονόπουλος, που μοιράστηκε γενναία τη χλεύη, την απαξίωση και την τακτική της αποσιώπησης ενόσω ο λόγος περί «ελληνικότητας» στερέωνε το οικοδόμημά του στη διάρκεια του Μεσοπολέμου.

Ο Νίκος Εγγονόπουλος θεωρείται ένας από τους μείζονες εκπροσώπους της γενιάς του '30, ενώ αποτέλεσε και έναν από τους κύριους εκφραστές του υπερρεαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα.

Πόσο κοντά ήταν όμως ο Εγγονόπουλος στο ρεύμα του υπερρεαλισμού;

 Η σχέση του με το κίνημα και προπάντων με το πνεύμα του ευρωπαϊκού υπερρεαλισμού έδωσε αφορμή για - ως επί το πλείστον-  άστοχες τοποθετήσεις, οι οποίες, ή τον καθιέρωναν ως «θεμελιωτή» ενός καλλιτεχνικού και ευρύτερα κοινωνικού φαινομένου που ποτέ δεν ρίζωσε στην Ελλάδα, ή τον κατέκριναν (μαζί με τον Εμπειρίκο και τον Ελύτη) για έλλειψη ανατρεπτικού ήθους και επαναστατικής στρατηγικής.

Οι περισσότεροι αναλυτές του ζωγραφικού και ποιητικού έργου του  έδωσαν λιγότερη απ' όσο έπρεπε σημασία σε μερικές σπάνιες, αλλά ειλικρινείς και αυθεντικές εκμυστηρεύσεις του - όπως π.χ. η διάλεξη που έδωσε το 1963 στο Αθηναϊκό Τεχνολογικό Ινστιτούτο - όπου με τρόπο αισθαντικό αλλά και κάπως ασαφή επιχείρησε να προσδιορίσει την προσωπική σχέση του με ένα ευρωπαϊκό πρωτοποριακό κίνημα το οποίο ο ίδιος χαρακτήρισε ως «Σχολή»: 

«Στον υπερρεαλισμό δεν προσεχώρησα ποτέ. Τον υπερρεαλισμό τον είχα μέσα μου, όπως είχα μέσα μου και το πάθος της ζωγραφικής, από την εποχή που γεννήθηκα».

Πώς θα πρέπει να ερμηνεύσουμε την πίστη του Εγγονόπουλου στο γεγονός ότι ανέκαθεν «τον υπερρεαλισμό τον είχε μέσα του;». Σαν πρόθεση να αναγνωρίσει σε μερικές από τις ηθικές και πνευματικές αξίες του κινήματος - όπως π.χ. στην ελευθερία της έκφρασης - μια διαχρονική και πανανθρώπινη διάσταση; Σαν βούληση μιας έστω μερικής προσέγγισης του υπερρεαλιστικού ανορθολογισμού με το υπέρλογο και αντιφυσιοκρατικό πνεύμα που χαρακτήρισε τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή καλλιτεχνική παράδοση;

'Η μήπως παράλληλα με αυτές τις υποθέσεις θα πρέπει να εξετάσουμε και το ενδεχόμενο ο Εγγονόπουλος να εκπροσωπεί έναν «αυτόχθονα» υπερρεαλισμό μη ικανό να δημιουργήσει κίνημα αρχηγικού χαρακτήρα, αλλά αρκετά ικανό για να καταγράψει μέσ' από ένα ιδιαίτερα πλούσιο ποιητικό ταμπεραμέντο, ιδιάζουσες πτυχές της νεοελληνικής πραγματικότητας;

Μάλλον η αλήθεια βρίσκεται πίσω απ΄όλα αυτά τα ερωτήματα.

Η διαφορά του με τον ευρωπαϊκό υπερρεαλισμό

Ως προς το ζήτημα του υπερρεαλισμού ο Εγγονόπουλος πράγματι χρησιμοποίησε  τις ίδιες κειμενικές πρακτικές που χρησιμοποίησαν και οι Γάλλοι υπερρεαλιστές.

 Οι πρακτικές αυτές περιλαμβάνουν:

  την αυτόματη ή συνειρμική γραφή και το μαύρο χιούμορ,  το κολλάζ, την αυτοαναφορικότητα, τα λογοπαίγνια, την ανατροπή ή  την υπέρβαση λογοτεχνικών ειδών, την παρωδία, την επαναγραφή ρητών ή αποφθεγμάτων, τον ειδολογικό υβριδισμό.

Όμως τον χωρίζει μια μεγάλη απόσταση από εκείνους. Η  διαφορά   από τους γάλλους και γενικότερα τους ευρωπαίους υπερρεαλιστές , είναι ότι εκείνοι χρησιμοποίησαν την ανορθολογική γραφή προκειμένου «να σπάσουν» τα δεσμά με την παράδοση ενώ εκείνος την είδε σαν «συνδετικό κρίκο» που θα αποκαθιστούσε τη «συνέχεια από τον Αισχύλο στον Ρωμανό τον Μελωδό, στον Ερωτόκριτο, στο Δημοτικό Τραγούδι, στον Σολωμό και τον Κάλβο». Ο δύσκολος στόχος αυτού του «αυτόχθονος» υπερρεαλισμού ήταν, όχι η ρήξη, αλλά η επινόηση μιας πειστικής συνέχειας που θα ένωνε αναζωογονητικά, τα σκόρπια θραύσματα μιας μακρινής πολιτισμικής μήτρας η οποία για τους νεοέλληνες λειτουργούσε ως σύμβολο μιας «αδιαπραγμάτευτης» κληρονομιάς.

  

Τελικά αυτό που μένει  κοιτώντας όλα αυτά είναι πως ο Νίκος Εγγονόπουλος δεν έχει ανάγκη προσφυγής στις δογματικές αρχές του υπερρεαλιστικού κινήματος για να αναγνωριστεί ως μεγάλος δημιουργός προπάντων ως μεγάλος ποιητής. Εξάλλου, η ουσιαστικότερη κατάκτηση του κινήματος, που υπήρξε και η ουσιαστικότερη κατάκτηση του ιδίου του Εγγονόπουλου, είναι αυτή που επεσήμανε το 1929 ο Walter Benjamin σε ένα άρθρο του αφιερωμένο στον υπερρεαλισμό και στη σχέση του με την ιδέα της Ελευθερίας: «Από την εποχή του Bakounine έχει να διαμορφωθεί στην Ευρώπη μια ριζοσπαστική αντίληψη για την ιδέα της ελευθερίας και αυτό το συναντά κανείς μόνο στους υπερρεαλιστές. Είναι οι πρώτοι που απαρνούνται την ιδεολογική πλέον ακαμψία του φιλελευθερισμού και τις ηθικολογίες της ουμανιστικής σκέψης. Οι υπερρεαλιστές γνωρίζουν ότι η ελευθερία κερδίζεται με χίλιες θυσίες και μάλιστα τις πιο σκληρές, ότι δεν γνωρίζει όρια, ότι απορρίπτει κάθε υπολογισμό και το μόνο που επιδιώκει είναι η απόλυτη ολοκλήρωσή της».

Και για να μην ξεχνιόμαστε με τις εξετάσεις μας ... 

ΠΟΙΗΣΗ 1948

Τούτη η εποχή
του εμφυλίου σπαραγμού
δεν είναι εποχή
για ποίηση
κι' άλλα παρόμοια
σαν πάει κάτι
να
γραφή
είναι
ως αν
να γράφονταν
από την άλλη μεριά
αγγελτηρίων
θανάτου

γι' αυτό και
τα ποιήματά μου
είναι τόσο πικραμένα
(και πότε - άλλωστε - δεν ήσαν;)
κι' είναι
- προ πάντων -
και
τόσο
λίγα

Στοιχεία του ποιήματος που προσεγγίζουν το υπερρεαλιστικό ρεύμα:

• Αφαιρετικός λόγος, πύκνωση νοημάτων

• Συνυποδήλωση νοημάτων, ιστορικών γεγονότων και συναισθημάτων

• Συνειρμική εκδίπλωση νοημάτων, αυτόματη γραφή , μόνο στο στίχο 17, « και πότε άλλωστε δεν ήσαν»)

• Απουσία μέτρου, ομοιοκαταληξίας, στίξης και γενικά η ελευθερία στίχου

• Ο θρυμματισμός του στίχου που εξυπηρετεί την αναλογία ατμόσφαιραςποιήματος και εποχής αλλά και ποιήματος – ψυχισμού του ποιητή

• Η έντονη και μακάβρια εικόνα που δημιουργείται με την παρομοίωση στους στίχους 9-13

• Μικρογράμματη γραφή

• Η χρήση της ποίησης ως μέσου σύζευξης του παρόντος με το παρελθόν, των ιστορικών γεγονότων και των συναισθημάτων, γενικών και ατομικών

Όμως στο συγκεκριμένο ποίημα υπάρχει λογική αλληλουχία και ειρμός στο νόημα, δεν υπάρχουν λογικά άλματα. Ξεκινά από μια κύρια ιδέα, η οποία αναπτύσσεται λογικά, χωρίς συνειρμικές παρεκβάσεις. Έτσι, το συγκεκριμένο ποίημα είναι ένα δημιούργημα ελάχιστα χαρακτηριστικό της ποιητικής του Εγγονόπουλου.

Αντί επιλόγου:

Η  εικόνα είναι μια ακουαρέλα του 1940, η οποία απεικονίζει τη «Μεταθανάτια προσωπογραφία του Ποιητή». Πατώντας πάνω σ' ένα αμφίσημης λειτουργίας «σκαμνί» που μοιάζει και με φέρετρο, ο Εγγονόπουλος-φάσμα ατενίζει με την πλάτη γυρισμένη στον θεατή (όπως ο μοναχικός στοχαστής του ρομαντικού καλλιτέχνη Gaspar David Friedrich) ένα αποκαλυπτικό θαλασσινό τοπίο. Γύρω του στημένο ένα υπαίθριο σκηνικό με τραβηγμένη βυζαντινή αυλαία, σκόρπια θραύσματα αρχαίων ναών, πεσμένες προτομές, αστερίες της θάλασσας, παλιά βιβλία και μια περικεφαλαία με τρύπα στο λοφίο, από την οποία κρέμεται ο αριθμός 28. Ο «μεταθανάτιος» Εγγονόπουλος ατενίζει το πέλαγος (μέσα στο οποίο μοιάζει να ταξιδεύει) ως γνήσιος ρομαντικός αλλά και ως έλλην υπερρεαλιστής: είναι ντυμένος με το «κλασικό» ένδυμα των φασμάτων, αλλά στο κεφάλι του είναι στηριγμένο ένα μικρό, γυρτό καπελάκι, ενώ στα χέρια του κρατά τα σύνεργα της αγαπημένης του τέχνης, της ζωγραφικής. Το φάσμα του καλλιτέχνη-ποιητή ενδεχομένως εμπλέκεται με χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του ήρωα Μπολιβάρ, αφού στα ακάλυπτα από το σεντόνι πόδια του φοράει μπότες με σπιρούνια ενώ από το πλευρό του κρέμεται ένα σπαθί...

ΠΗΓΕΣ

Νίκη Λοϊζίδη , Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη, η περίπτωση Νίκου Εγγονόπουλου

Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου ,το υπερρεαλιστικό «πείραμα» του Νίκου Εγγονόπουλου: μια συμβολή στη μελέτη της ποιητικής του

 Νίκος Εγγονόπουλος. Ο ζωγράφος και ο ποιητής, Πρακτικά του συνεδρίου  23- 11/2007,εκδόσεις: Βιβλιοθήκη του Μουσείου Μπενάκη