Eυτυχισμένος αν στο ξεκίνημα, ένιωθε γερή την αρματωσιά μιας αγάπης

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣ

    

Χαρακτηριστικά τnς ποίησης του Γ. Σεφέρη

Περιεχόμενο

α) Ποίηση βαρύθυμη, μελαγχολική, όπου όμως δεν απουσιάζουν κάποιες αστραπές αισιοδοξίας

β) Ο λόγος του είναι συμβολιστικός, κρυπτικός  και υπαινικτικός

γ) Βασικά θέματα:

 Η ελληνική παράδοση (αρχαία και νεότερη, όχι όμως και βυζαντινή ή χριστιανική) και η συνάντησή της με το σύγχρονο ευρωπαϊκό πολιτισμό.

 Ο καημός για τη μοίρα του ελληνισμού.

 Η νοσταλγία του μετανάστη, οι χαμένες πατρίδες. 

Μορφή

α) Ο λόγος του απλός και λιτός. Με τη χρήση του ελεύθερου στίχου δημιουργεί το δικό του προσωπικό

ύφος στηριγμένο όχι στα παραδοσιακά υλικά αλλά σε μια γλώσσα λιτή και δωρική που μεταπλάθει σε ποιητική εμπλουτίζοντάς την με νεόκοπες, άτριφτες εικόνες και τολμηρούς εκφραστικούς τρόπους.

β) Ο στίχος του άλλοτε παραδοσιακός κι άλλοτε -πιο συχνά- ελεύθερος

γ) H γραφή του συχνά συνειρμική

δ) Το ύφος στοχαστικό και οικείο. Χαλιναγωγεί άψογα την πεζολογία του, σε στοχαστική και άμεσα διδακτική στιχουργία.

ε)  απλότητα  στο ύφος που φτάνει στη θερμότητα μιας εξομολόγησης. Βασικό χαρακτηριστικό του η χρήση απλής και καθημερινής γλώσσας γιατί όπως πίστευε «ο ποιητής δεν έχει άλλο τρόπο να πράξει παρά με τη γλώσσα που μιλούν οι άνθρωποι που βρίσκονται γύρω του» (Δοκιμές Β, σελ. 163).

στ) Υιοθέτησε την κατάργηση ή έστω διατάραξη του μέτρου και της ομοιοκαταληξίας, την ελλειπτική στίξη, την ασάφεια του θέματος, τις παρομοιώσεις που ξαφνιάζουν.

 Ο ΣΕΦΕΡΗΣ ΚΑΙ  Ο ΑΡΧΑΙΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Η επαφή του Γ. Σεφέρη με τον αρχαίο κόσμο και η τέλεια εξοι­κείωση του με τα έργα της κλασικής γραμματείας, από τον Όμηρο ως τους τραγικούς, αποτελεί ένα βασικό συστατικό στοιχείο της ποιητικής του. Η αρχαία Ελλάδα είναι συνεχώς παρούσα στην πνευματική ζωή και στο έργο του ποιητή.

Η Αρχαιότητα είναι, επίσης, ένα μυθικό και μυθολογικό σύνολο που αποτελεί ένα είδος μίτου στο έργο του Σεφέρη.

Η αρχαία παράδοση έχει αφομοιωθεί τέλεια από το μεγάλο ποι­ητή των σύγχρονων καιρών και η αίσθηση της τραγικότητας, που διατρέχει την ποίηση του, έχει τις ρίζες της σ' αυτήν. Ο Σεφέρης αξιοποιεί ποιητικά τον αρχαίο κόσμο της μυθολογίας^- ο αρχαίος ελληνικός μύθος λειτουργεί στην ποίηση του αμφίσημα: με τη μυ­θολογική του διάσταση και τη σύγχρονη ποιητική αναδημιουργία. Ο ποιητής δεν παραμένει προσηλωμένος στους αρχαίους μύθους, αλλά τους μεταφέρει στην εποχή μας, ώστε να εκφράζουν παραστα­τικά σύγχρονες εμπειρίες, και τους μετουσιώνει στη σημερινή πραγματικότητα. 

Τούτο φαίνεται χαρακτηριστικά σε τέσσερα ποιήµατα του Σεφέρη που καλύπτουν σχεδόν όλο το φάσµα της ποιητικής σταδιοδροµίας του Σεφέρη: το «Πάνω σ’ έναν ξένο στίχο» γράφεται το 1931 (δηµοσιεύεται το 1932), ο «Βασιλιάς της Ασίνης» το 1938-40, η «Ελένη» το 1955 και το «Επί Ασπαλάθων», το τελευταίο ποίημα   του Σεφέρη, το 1971.

ΠΑΝΩ Σ΄ΕΝΑ ΞΕΝΟ ΣΤΙΧΟ

    Eυτυχισμένος που έκανε το ταξίδι του Oδυσσέα.
     Eυτυχισμένος αν στο ξεκίνημα, ένιωθε γερή την αρματωσιά μιας   αγάπης,

απλωμένη μέσα στο κορμί του, σαν τις φλέβες όπου βουίζει το αίμα.

Mιας αγάπης με ακατέλυτο ρυθμό, ακατανίκητης σαν
τη μουσική και παντοτινής
γιατί γεννήθηκε όταν γεννηθήκαμε και σαν πεθαίνουμε,
αν πεθαίνει, δεν το ξέρουμε ούτε εμείς ούτε άλλος κανείς.  
Παρακαλώ το θεό να με συντρέξει να πω, σε μια στιγμή
μεγάλης ευδαιμονίας, ποια είναι η αγάπη·
κάθομαι κάποτε τριγυρισμένος από την ξενιτιά,
κι ακούω το μακρυνό βούισμά της, σαν τον αχό της θάλασσας
που έσμιξε με το ανεξήγητο δρολάπι.                                     
Kαι παρουσιάζεται μπροστά μου, πάλι και πάλι, το
φάντασμα του Oδυσσέα, με μάτια κοκκινισμένα
από του κυμάτου την αρμύρα
κι από το μεστωμένο πόθο να ξαναδεί τον καπνό
που βγαίνει από τη ζεστασιά του σπιτιού του
και το σκυλί του που γέρασε προσμένοντας
στη θύρα
Στέκεται μεγάλος, ψιθυρίζοντας, ανάμεσα στ’
ασπρισμένα του γένια, λόγια της γλώσσας
μας, όπως τη μιλούσαν πριν τρεις χιλιάδες χρόνια.
Aπλώνει μια παλάμη ροζιασμένη από τα σκοινιά
και το δοιάκι, με δέρμα δουλεμένο από το
ξεροβόρι, από την κάψα κι από τα χιόνια
Θα ‘λεγες πως θέλει να διώξει τον υπεράνθρωπο
Kύκλωπα που βλέπει μ’ ένα μάτι, τις Σειρήνες
που σαν τις ακούσεις ξεχνάς, τη Σκύλλα
και τη Xάρυβδη απ’ ανάμεσό μας·
τόσα περίπλοκα τέρατα, που δεν μας αφήνουν να
στοχαστούμε, πως ήταν κι αυτός ένας άνθρωπος
που πάλεψε μέσα στον κόσμο, με την ψυχή
και με το σώμα.

Eίναι ο μεγάλος Oδυσσέας· εκείνος που είπε να
γίνει το ξύλινο άλογο και οι Aχαιοί κερδίσανε την Tροία.
Φαντάζομαι πως έρχεται να μ’ αρμηνέψει πώς να
φτιάξω κι εγώ ένα ξύλινο άλογο για να κερδίσω τη δική μου Tροία.

 ΜΙΑ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Στο ποίημα επισημαίνουμε, ιδιαίτερα, το θαλασσι­νό τοπίο -ειδικότερα το χώρο του Αιγαίου και των ελληνικών θα­λασσών- όπου συντελείται το πανάρχαιο δράμα της φυλής από την εποχή του Τρωικού πολέμου και της Αργοναυτικής εκστρατείας ως τον εξανδραποδισμό της Κύπρου, καθώς και την έντονη παρουσία της θάλασσας, που κατέχει ουσιαστική θέση στο έργο του Σεφέρη (στ. 24-25). Ακόμη, τη μνήμη του ποιητή από τη λαϊκή παράδοση (Γοργόνα" λαϊκού θρύλου) καθώς και τους αφανείς μάρτυρες της ιστορίας που τους αναζητούν οι δυστυχισμένες γυναίκες (στ. 26-29). Στο τοπίο της ερημιάς και της αγωνίας (εικόνα βαρύθυμη και με­λαγχολική, όπως οι στίχοι της Οδύσσειας) συστοιχεί ο ανώνυμος κόσμος των τυραννισμένων, των πολέμων, της προσφυγιάς, της δυ­στυχίας. Αντίθετα, οι στίχοι 30-32 είναι λυρικότατοι και αναδίνουν, με καβαφίζουσα πνοή το άρωμα ευτυχισμένων εμπειριών: α) ερωτι­κών, β) μνήμη φύσης (Σολωμός - Δημοτικό τραγούδι) γ) μνήμη Ιω­νίας (με αναφορά στους Ίωνες φιλοσόφους) και των χαμένων πα­τρίδων.

Ο Σεφερικός Οδυσσέας (σύντροφος και αρχηγός) των Αργοναυ­τών μας οδηγεί σε μια διαφορετική θεώρηση του "πολύτροπου άν­δρα" με τη μορφή του "γέροντα σοφού" στο ποίημα "Πάνω σ' έναν ξένο στίχο".

Το ποίημα, γραμμένο στο Λονδίνο το 1931 (πρώτη δημοσίευση στη Νέα Εστία 12 [1932]), ανήκει στο Τετράδιο Γυμνασμάτων (1928-1937) και αρχίζει με μιαν απόδοση στα ελληνικά του πρώτου στίχου από το σονέτο  «Το ωραίο ταξίδι» του Γάλλου ποιητή Ιωακείμ ντι Μπελαί «Heurex qui, comme Ulysse, a fait un beau voyage» (Ευτυχισμένος όποιος σαν τον Οδυσσέα έκανε ένα ωραίο ταξίδι).

Από άποψη δομής, είναι γραμμένο σε ελεύθερο στίχο, αποτελεί­ται από 12 ανισοσύλλαβες στροφές, τα δε θεματικά του κέντρα διαρ­θρώνονται με την ακόλουθη σειρά:

I ) Στρ. 1-3. Ο λόγος για την αγάπη — Επίκληση στο Θεό — Η ξενιτιά ως αφορμή και πλαίσιο.

II)  Στρ. 4-7. Επιφάνεια του φαντάσματος (Η μορφή του σεφερικού
Οδυσσέα, τα χαρακτηριστικά και ο ρόλος του) με αναφορά στον
ομηρικό Οδυσσέα.

III)  Στρ. 8-12. Ο τρόπος του Οδυσσέα προς τον ποιητή — Ο μύθος
και η παράδοση — Αναφορά στη Νέκυια.

 Το ποίημα ξεκινά με τη σκιαγράφηση μιας αγάπης της οποίας δεν προσδιορίζεται το αντικείμενο. Διακατέχει την ανθρώπινη ύπαρξη και προσδιορίζεται από την τριπλή και δυναμική ανταπόκριση των αισθήσεων: αφής όρασης, ακοής. Το ρήμα " ένιωθε" κρατά στο ημίφως το υποκείμενό του, ενώ το ρήμα "ακούω" της 3ης στροφής  μας δίνει την ταυτότητα του ανθρώπου που φτάνει στην ύψιστη συνειδητοποίηση αυτού του αισθήματος.
Πρόκειται για την αγάπη για την Πατρίδα ( Ελλάδα, Μικρά Ασία - από την οποία ο ποιητής ξεριζώθηκε-) , αφού ο Σεφέρης βρίσκεται στα ξένα όταν γράφει το ποίημα.Ίσως.
Ίσως όμως να μιλά για την αγάπη σαν αρματωσιά ψυχής που πρέπει να΄χουμε για τα δικά μας ταξίδια ζωής.

Σ' όλο το ποίημα κυριαρχεί έντονα η παρουσία του Οδυσσέα, τελείως όμως διαφορετικού από την αρχετυπική μορφή του ομηρι­κού ήρωα, όπως τη διέπλασε ο ποιητής σαν σύμβολο της ελληνικής μοίρας.

Ο ποιητής λέει ότι παρουσιάζεται μπροστά του το φάντασμα του Οδυσσέα , σε μια ρεαλιστική περιγραφή η οποία δίνει στον ομηρικό ήρωα ανθρώπινες διαστάσεις. Εικονίζει τη σωματική ταλαιπωρία με μάτια κοκκινισμένα απ' του κυμάτου την αρμύρα και τον ψυχικό πόνο κι από το μεστωμένο πόθο να ξαναδεί τον καπνό.

Οι εικόνες του καπνού (α 57-59) και του σκυλιού (ρ 290-319) δια­φοροποιούνται ποιητικά από την ομηρική Οδύσσεια και γίνονται λεπτότερες και ποιητικότερες. Ιδιαίτερα η μνεία του πιστού σκυ­λιού  Άργου μας φέρνει κοντά στη συγκρατημένη θλίψη των επι­τύμβιων στηλών, όπου δίπλα στο νεκρό στέκεται ο κύων.

Ο Οδυσσέας εμφανίζεται ψηλός και μ'ασπρισμένα γένια, η παλά­μη του είναι ροζιασμένη απ' τα σκοινιά και το δοιάκι, το δέρμα του δουλεμένο από το ξεροβόρι, από την κάψα και από τα χιόνια. Ο Σεφέρης πλάθει έναν ήρωα με στοιχεία απομυθοποιητικά ήταν κι αυτός ένας άνθρωπος, που συνθέτουν, όμως, τη μεγαλοσύνη του (ανθρωπιά και αδυναμία).

Είναι ο μεγάλος Οδυσσέας, που έχει έρθει για να συμβουλέψει τον ποιητή πώς να φκιάξει ένα ξύλινο άλογο για να κερδίσει τη δική του Τροία, φτάνοντας στον αντικειμενικό του στόχο.

Έτσι, ο αρχαιοελληνικός ομηρικός μύθος που απονέμει στον ήρωα πολλαπλές ιδιότητες (πολύμητις,  πολύτλας, πολυμήχα­νος, δουρικλυτός, στην Ιλιάδα— δαΐφρων, θείος, πολύτροπος,  πολύφρων, στην Οδύσσεια), ανατρέπεται από το σύγ­χρονο ποιητή. 

Ένας νέος άνθρωπος προβάλλει, σύμβολο της βασι­σμένης σε πείρα γνώσης και της πίστης στο προγονικό σπίτι, που θέλει να εμποδίσει τις ενοχλητικές μορφές του «υπεράνθρωπου Κύ­κλωπα», των Σειρήνων, της Σκύλας και της Χάρυβδης, «τόσα περί­πλοκα τέρατα» του μύθου και της φαντασίας, μοτίβα δραματικά της ανθρώπινης μοίρας και ιστορίας. 

Με την επιφάνεια αυτή του Οδυσ­σέα πετυχαίνει ακόμη ο ποιητής  τη σύν­δεση του παρόντος με το απώτατο παρελθόν (κοινή μοίρα - κοινή γλώσσα), εξασφαλίζοντας τη συνέχεια και την ενότητα της ελληνικής πνευματικής παράδο­σης, που τη θεωρεί αδιάσπαστη από τα ομηρικά χρόνια ως τη σημε­ρινή εποχή.

Ο Οδυσσέας μιλάει «ταπεινά και με γαλήνη» μοιάζει με «γέρους θαλασσινούς», έχει μάθει τι σημαίνει «νά 'σαι μόνος, σκοτεινός, μέσα στη νύχτα και ακυβέρνητος». Η απουσία των συντρόφων είναι οδυνηρή «την πίκρα να βλέπεις τους συντρόφους σου καταποντισμέ­νους μέσα στα στοιχεία...».

Μιλάει ακόμη για το «πόσο παράξενα αντρειεύεσαι μιλώντας με τους πεθαμένους» (μοτίβο της ομηρικής Νέκυιας —λ Οδύσσειας, που εικονίζει την εμπειρία του στον Άδη).

Ο Σεφέρης χρησιμοποιεί τα μυθολογικά στοιχεία που τα συνα­ντάμε σ' όλο του το έργο και τα οποία προσπαθεί να αντιστοιχίσει με σύγχρονες ιδέες και καταστάσεις. Έτσι ο ποιητής σκοπεύει, με τη χρήση του μύθου και των παραδοσιακών συμβόλων του Οδυσ­σέα, να εκφράσει τη συλλογικότητα και να δώσει αντικειμενικότητα στο ποίημα του, αφού ο μύθος συγκεντρώνει μέσα του τέτοια στοι­χεία.

Ο Οδυσσέας και ο ποιητής, αν και παραμένουν δύο διαφορετικά πρόσωπα στο ποίημα, συμπάσχουν και, επιπλέον, συνδέονται μετα­ξύ τους με ένα κοινό γνώρισμα· ο ξεριζωμένος και περιπλανώμενος Οδυσσέας έχει πολλά κοινά σημεία με την προσωπική μοίρα και την ιστορία του ποιητή. Ο Οδυσσέας όμως, ως αρχαιότερο διαχρο­νικό σύμβολο του Ελληνισμού, ταυτίζεται με το σεφερικό άνθρωπο (ιδιαίτερα στην τελευταία στροφή του ποιήματος), όπου ο ποιητής, μέσα από μιαν εικόνα γαλήνιας ζωής και ενός ευτυχισμένου κόσμου, εναρμονισμένου με το θαλασσινό τοπίο των παιδικών του χρόνων, αναγνωρίζει το παρελθόν και την παράδοση σαν έμπειρους δασκά­λους της εποχής του, που μπορούν σίγουρα να μας διδάξουν και να μας μάθουν να κερδίσουμε τη δική μας Τροία (σύμβολο, όπως η Ιθάκη), και ακόμη να πετύχουμε την επιστροφή στην πατρίδα μας, παλεύοντας για την πραγμάτωση των ιδανικών και των σκοπών μας.

ΠΗΓΕΣ

• Α.Στέφος, Διδακτικές δοκιμές( εκδόσεις Πορεία) 1992

• Τ.Καρβέλη, Η Νεότερη Ποίηση

•  Αντωνίου Χρήστος, Θέματα και μορφές της λαϊκής παράδοσης στο έργο του Σεφέρη (Ερμηνευτική προσέγγιση), Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα, 1981

• Περιοδικά :     Λόγος και Πράξη( τεύχος 33)

                                       Σύγχρονη Εκπαίδευση ( τεύχος 25)

                                      Νέα Εστία, τεύχος 1728