Εν Φαντασία και Λόγω

Ποιήματα για την Ποίηση η επόμενη ενότητα.

Ποιήματα που έχουν άμεσα ή έμμεσα, ως αντικείμενό τους την ποιητική δημιουργία, τις ατομικές και κοινωνικές συνθήκες της και τις συνέπειές της.

Κ.Π. Καβάφη

Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου· ποιητού εν Kομμαγηνή· 595 μ.X.

Το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι. Δεν έχω εγκαρτέρησι καμιά. Εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως, που κάπως ξέρεις από φάρμακα· νάρκης του άλγους δοκιμές, εν Φαντασία και Λόγω. Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι.— Τα φάρμακά σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως, που κάμνουνε —για λίγο— να μη νοιώθεται η πληγή.

Πρόκειται για έναν εσωτερικό μονόλογο. Άρχισε να γράφεται το 1903 και ξαναγράφτηκε δύο φορές: στα 1912 και στα 1921. Συνεπώς είναι ένα ποίημα στο οποίο ο Καβάφης έδινε ιδιαίτερη σημασία.

Ο ίδιος ο ποιητής υποδύεται ένα ανύπαρκτο πρόσωπο (τον   Ιάσωνα  Κλεάνδρου ) γιατί  δεν θέλει να εκθέσει την προσωπική του πληγή στον αναγνώστη αφ’ ενός, και  γιατί έτσι υποστηρίζεται ο διαχρονικός χαρακτήρας  των σκέψεών του αφού χρεώνει στον Ιάσωνα τις δικές του θέσεις και ταυτόχρονα τις κρίνει.

Γενικότερα η  ποίηση του Καβάφη λειτουργεί ως διαλεκτική της απόκρυψης και αποκάλυψης, όπου η επιτυχία του ποιήματος εξασφαλίζεται από την ισορροπία ανάμεσα σε αυτό που αποκαλύπτεται και σε αυτό που αποκρύπτεται.

Ο Ιάσων Κλεάνδρου, ο ίδιος ο Καβάφης κρυμμένος, εραστής της ζωής, αντιμετωπίζει με αγωνιά τα γηρατειά, πασχίζοντας να συμφιλιωθεί μαζί τους. Μελαγχολεί βλέποντας τη φθορά του σώματος σαν  «πληγή από φρικτό μαχαίρι», ανησυχώντας συγχρόνως μήπως η ποίηση πεθάνει μαζί του ή πριν απ’ αυτόν. Η ποίηση έχει λυτρωτική δύναμη που θα τον βοηθήσει να προσπεράσει τις θλίψεις και τις απογοητεύσεις του γερασμένου σώματος, τη φθορά του οποίου αρνείται να ακολουθήσει η ψυχή, το πνεύμα του ποιητή (που είναι 58 χρονών όταν γράφει το ποίημα…) Η ποίηση, ως δρόμος προς την αιωνιότητα, μπορεί να «θεραπεύσει» τη φθορά και ό,τι υπόκειται σε φθορά.

 «εν Φαντασία και Λόγω»  λοιπόν ,λέει λοιπόν ο Ποιητής πως δημιουργεί τα ποιήματά του.

Τα φάρμακα της ποίησης είναι αφενός η δύναμη της φαντασίας, που οδηγεί το νου του ποιητή εκεί όπου ο κοινός νους των ανθρώπων δε μπορεί να φτάσει. Τη φαντασία τη χρησιμοποιεί ειδικά ο Καβάφης σε πολλά ποιήματά του για να ξαναζωντανέψει τις μνήμες από το παρελθόν , τις όμορφες εμπειρίες της νιότης. 

Η Φαντασία είναι γι' αυτόν κυρίαρχο όπλο, καθώς σύμφωνα με τον ίδιο « με τη φαντασία (και με τη  βοήθεια προσωπικών δοκιμασμένων περιστατικών και συνδεδεμένων μεταξύ των μακρόθεν και εγγύθεν) ο ποιητής μπορεί να μεταφέρει τον εαυτό του εν τω μέσω των πραγμάτων και να δημιουργήσει έτσι μιαν εμπειρίαν». Με τη Φαντασία ( με κεφαλαίο) μάλλον δεν υπαινίσσεται την πλαστική ή δημιουργική φαντασία · μάλλον πρόκειται για την αναπαραστατική φαντασία,ένα είδος παραμορφωμένης μνήμης, δηλαδή ανακαλεί και αναπλάθει εικόνες του παρελθόντος μέσω της επενέργειας της μνήμης( σύμφωνα με τον Σωτήρη Τριβιζά).

Με το λέξη  «Λόγο»  έχουμε μια αναγωγή του προβλήματος στο χώρο της μεταφυσικής. Ο Λόγος ως γνωστικό μέσο του απόλυτου, υπήρξε η βάση πολλών φιλοσοφικών θεωριών και μάλιστα των Επικουρείων, που το όνομά τους συνδέθηκε αρκετές φορές με την καβαφική ποίηση.

Αν ο Καβάφης απέδιδε στον όρο την έννοια της Λογοτεχνίας, δεν μπορούμε να το ξέρουμε με σιγουριά. Βέβαιο είναι ότι μέσα στα ( διόλου στενά) καλούπια της λέξης μπορούν να χωρέσουν αρκετές ερμηνείες.

Πρόκειται για τη μαγική λειτουργία του Λόγου, της γλώσσας , που αισθητοποιεί τις ποιητικές συλλήψεις. Με τη βοήθεια  του λόγου πραγματώνεται το ποίημα , αφού  η φαντασία θα βρει μέσα από τις Λέξεις το δρόμο έκφρασής της, θα πάρει σάρκα και οστά. Η λέξη «λόγος» έχει  βέβαια πάντα και την έννοια της ενδιάθετης σκέψης.

Εν Φαντασία και Λόγω λοιπόν…

Η Φαντασία η χιλιοτραγουδισμένη από τους  ποιητές…

Ένα ποίημα της Κικής Δημουλά  γι’ αυτήν:

Το ριψοκίνδυνο όραμα της φαντασίας

Η φαντασία -
απόφοιτος του Πλάστη
γόνος του παραλογισμού
και της υπεροψίας -

σε κοίταξε εξονυχιστικά και είπε

«δε μου ταιριάζεις είσαι αβλαβής.
Σε κίνδυνο θα σε μεταμορφώσω
με τον πιο ταχύ και αλάνθαστο τρόπο:
αγαπώντας σε.

Θηρίο θα σε σκηνοθετήσω
σε απόσταση μάχης

να μου ξεφεύγουν
οι βρυχηθμοί των ελιγμών σου
να υπερπηδούν το λάκκο που ‘χω σκάψει
σκεπασμένον
με απατηλή στερεότητα κλαδιών
ζωώδους αγριότητας».

Έτσι έγινε
κι έρχεσαι τώρα εσύ επίπλαστο θηρίο
και μου ζητάς εμένα το λόγο
με ποιο δικαίωμα σε άλλαξα
από λαγό σε σαρκοβόρο
λες και σ’ ερωτεύθηκα εγώ.

Τα παράπονά σου στη φαντασία.
Αυτή εξευρίσκει λάλημα
όταν δεν ξημερώνει.

Να την ευγνωμονείς.

Αν η φαντασία δε σκηνοθετούσε
υπαρκτόν θηριώδη τον έρωτα
ποτέ καμιά πραγματικότης
δε θα μας είχε αγαπήσει