Η Κοσμολογία του Σολωμού στον Κρητικό ( Α μέρος )

Για τους μαθητές   που ζήτησαν το θέμα της φύσης στον Κρητικό.

( για τεχνικούς λόγους η ανάρτηση έχει δημοσιευθεί σε 2 μέρη)

Η φύση είναι ένας θεματικός άξονας που τροφοδοτεί τη θεματική και την εικονοπλασία  όλης της ποίησης του Σολωμού, γι αυτό θα το δούμε συνολικά,  δίνοντας  και πολλές παράλληλες αναγνώσεις με τον "Κρητικό".

 Η φύση , στο Σολωμό, βρίσκεται παντού, μέσα σε κάθε ποίημα, από τα πρώτα απλά σχεδιάσματα (1818-22) ως τις μεγάλες  φιλοσοφικές συνθέσεις της ωριμότητας του (1833- 1854 )

 Όμως ποτέ δεν αποτελεί αυτόνομο ποιητικό θέμα· εμφανίζεται  πάντα σε συνάρτηση με τον άνθρωπο και τον πολιτισμό. Η ποίηση του Σολωμού είναι ανθρωποκεντρική, όπως στο δημοτικό τραγούδι, αλλά - όπως κι εκεί- η αντίληψη για τον  άνθρωπο, η «ανθρωπολογία» του Σολωμού, ορίζεται μέσα από τη σχέση του ανθρώπου (και του πολιτισμού του) με τη φύση.

Η σχέση   φύσης -ανθρώπου  αποτελεί έναν από τους μεγάλους άξονες  της σολωμικής ποίησης, μια από τις κυρίαρχες «ισοτοπίες»,  όπου διαμορφώνονται οι «κώδικες» και τα  σημασιακά περιεχόμενα του έργου του Σολωμού. 

Ειδικότερα   διακρίνουμε τις ακόλουθες θεματικές κατηγορίες:

1.                  Η ΦΥΣΗ ΩΣ ΕΝΔΟΚΟΣΜΙΚΟΣ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ

•      Η φύση ως  κάλεσμα στη χαρά της ζωής

•     Η φύση  ως  χώρος ευδαιμονίας και πληρότητας των όντων

•     Η φύση ως πηγή πολιτισμικών αξιών ( ομορφιάς, χαράς, καλοσύνης )

Ειδικότερα:

Ανάμεσα στα πιο συχνά θέματα της σολωμικής ποίησης είναι εικόνες που παρουσιάζουν τη φύση ως έναν επίγειο πα­ράδεισο, που εξασφαλίζει τις ιδεώδεις συνθήκες για την ανά­πτυξη της ζωής, για την ευδαιμονία και πληρότητα των όντων. Τα θέματα αυτά, σε μια πρώιμη περίοδο, συνδέονται με ορισμένους κοινούς ποιητικούς τόπους, της κλασικιστικής προπάντων παράδοσης. Σταδιακά όμως μορφοποιούνται σε πρωτότυπες —χαρακτηριστικά σολωμικές— φόρμουλες μεγάλης ευστοχίας, που συμπυκνώνουν, με εκφραστική λι­τότητα, νοηματική πληρότητα και αισθητική εντέλεια, βα­σικά συστατικά της ποιητικής μυθολογίας του Σολωμού. Εξελίσσονται σε «θεμα­τικές μονάδες επεξεργασίας», που μεταφέρονται, αυτούσιες ή σε παραλλαγές σημασιακά ισοδύναμες, από ένα ποίημα σε άλλο, και συνθέτουν την κοσμοθεωρητική ενότητα της σο­λωμικής ποίησης.

Η ιδέα που συνοψίζεται στην έκφραση «η παράδεισο της γης» αναπτύσσεται σε τρεις κυρίως αλληλένδετους σημασια­κούς άξονες:

1^ος άξονας: εικόνες  που προβάλλουν το ιλαρό πρόσωπο της φύσης, που καλεί τον άνθρωπο στη χαρά της ζωής. Ένα όραμα ομορφιάς, ισορροπίας, αρμονίας που εμπνέει την πίστη στο αγαθό της ζωής.

2^ος άξονας: απαρτίζεται από εικόνες που εκφράζουν την ευδαιμονία και την πληρότητα των όντων μέσα στη φύση, έναν καθολικό «ευτυχισμό» κατά τη σολωμική έκφραση. Από τη μια ζωγραφίζεται ο μικρόκοσμος της φύσης ( το πουλάκι, η πεταλούδα, η μέλισσα κλπ ) και από την άλλη παρουσιάζονται εικόνες ανθρώπινης ευδαιμονίας , χαράς, μακαριότητας μέσα στην αγκαλιά της φύσης. Όλες αυτές οι εικόνες υποδηλώνουν ότι   η φύση, ο επίγειος κόσμος προσφέρουν όλες τις προϋποθέσεις  για την ολοκλήρωση του ανθρώπου.

Ο 3^ος άξονας ( συνδέει και ενοποιεί τις τρεις διαστάσεις του θέματος ) συντίθεται από εικόνες που εμφανίζουν τη φύση  ως πηγή πολιτισμικών αξιών ( κάλλος, αγαθό )

Αποσπάσματα  από τη σολωμική ποίηση που υποστηρίζουν τις προαναφερθείσες θεματικές ενότητες/ θεματικά μοτίβα:

1.                  Η ΦΥΣΗ ΩΣ ΕΝΔΟΚΟΣΜΙΚΟΣ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ

              Η ΦΥΣΗ ΩΣ ΚΑΛΕΣΜΑ ΣΤΗ ΧΑΡΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

ΝΕΚΡΙΚΗ ΩΔΗ, I (1822)

Τον Μάγων- ροδοφαίνεται η μέρα που ωραιότερη η φύση ξυπνάει και την κάνουν λαμπρά και γελάει πρασινάδες, αχτίνες, νερά. Άνθη κι άνθη βαστούν εις το χέρι παιδιά κι άντρες, γυναίκες και γέροι· ασπροεντύματα, γέλια και κρότοι, όλοι οι δρόμοι γεμάτοι χαρά. Ναι, χαρείτε του χρόνου τη νιότη, άντρες, γέροι, γυναίκες, παιδιά.

(ΑΕ 62.19-23.61.1-6 = Απ. 1,142.11-20)

IN MORTE DI UN GIOVINE POETA (1823-24)

[ Στο Θάνατο ενός Νέου Ποιητή ]

Η λαχτάρα της ζωής κάνει τα μάτια να λαγγεύουνε στον ήλιο που τα φεύγει. Την πρώτη μέρα που ανοίγει το ρόδο την πρώτη μέρα που πέφτει το χιόνι.

(ΑΕ 95 Α11-14)

Ο ΚΡΗΤΙΚΟΣ (1833-1834)

Δ εν είν' αηδόνι κρητικό που σέρνει τη λαλιά του
στους ψηλούς βράχους κι άγριους όπ' έχει τη φωλιά του
και πελαγίσιοι, στεργιανοί ακούνε τη γλυκάδα
όσο που στέρνει η ανατολή τη ροδοκοκκινάδα-
δεν είναι το λαλούμενο το θαμαστό φιαμπόλι
όταν φυσά  πνοή με τη γλυκάδαν όλη·
ως καθώς τ' άκουγα συχνά στον Ψηλορίτη μόνος
οπού μ' ετράβουνε    απελπισία και πόνος

κι έβλεπα τ' άστρο τ' Ουρανού μεσουρανίς να λάμπει
και του γελούσαν τα βουνά, τα πέλαγα κι οι κάμπο·-
μ' άδραχνε ξάφνου την ψυχή ελευτεριάς ελπίδα
για τη όμορφη και δύστυχη                   πατρίδα·

κι εκοίταα, κι έκλαια κι άπλωνα τα χέρια με καμάρι·

η μαύρη πέτρα της καλή και το ξερό χορτάρι.

(ΑΕ 368 Β19-32)

Ο ΠΟΡΦΥΡΑΣ ( 1747-1749)

Kι η φύσις όλη τού γελά και γένεται δική του.
Eλπίδα, τον αγκάλιασες και του κρυφομιλούσες
και του σφιχτόδεσες το νου μ' όλα τα μάγια πόχεις.
Nιος κόσμος δόξας και χαράς ανθίζει στη ψυχή του  ( ΑΕ 502- Α15-18)

Δεν το΄λπιζα να ν΄η ζωή μέγα καλό και πρώτο!  ( ΑΕ 502 Β13)

ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΙ , Γ ( 1844)

Σε χίλιες γλώσσες; χύνεται, μιλεί σε χίλιες γλώσσες

όποιες πεθαίνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει   ( ΑΕ 462    1-2) 

Η ΦΥΣΗ ΩΣ ΧΩΡΟΣ ΠΛΗΤΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑΣ ΤΩΝ ΟΝΤΩΝ

ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ (1818)

Σ'ένα ωραίο περιβολάκι

 περπατούσαμε μαζί

όλα ελάμπανε τ' αστέρια

 και τα κοίταζες εσύ.

εσύ έκαμες ετότες

γέλιο τόσο αγγελικό,

που μου φάνηκε πως είδα

 ανοιχτό τον ουρανό.

Και παράμερα σε πήρα

εισέ μία τριανταφυλλιά

κι έπεσά σου αγάλι αγάλι

στην ολόλευκη αγκαλιά.

Κάθε φίλημα, ψυχή μου,

οπού μόδινες γλυκά,

εξεφύτρωνε άλλο ρόδο

από την τριανταφυλλιά.

(Απ. 1,51.5-8/52.13-24)

ΥΜΝΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ   (1823)

Στη σκιά χεροπιασμένες,

 στη σκιά βλέπω κι εγώ

 κρινοδάκτυλες παρθένες

οπού κάνουνε χορό.

Στο χορό γλυκογυρίζουν

 ωραία μάτια ερωτικά,

και εις την αύρα κυματίζουν

μαύρα, ολόχρυσα μαλλιά.

(Απ. 1,85.83-84)

ΔΙΑΛΟΓΟΣ (1823-24)

 ΦΙΛΟΣ — Γλυκιά η μυρωδία του πελάγου, γλυκός ο αέρας και ο ουρανός ασυγνέφιαστος.

ΠΟΙΗΤΗΣ — Το πέλαγο είναι όλο στρωτό και ο αέρας λεπτότατος….        (Απ. 2,11.7-9)

Ο ΚΡΗΤΙΚΟΣ (1833-1834)

Ήταν εντύπωση ανεκδιήγητη, οποίαν κανείς ίσως δεν εδοκίμασε, ειμή ο πρώτος άνθρωπος όταν επρωτοανάπνευσε, και ο ουρανός, η γη και η θάλασσα, πλασμένα γι' αυτόν, ακόμη εις όλη τους την τελειότητα, αναγαλλιάζανε μέσα εις την ψυχή του -

(ΑΕ 361 Β6-10·

(μτφρ. Ιάκ. Πολυλάς, Απ. 1,205, υποσημ. στ. 44)

Γλυκιά ζωή, που το πουλί μισοπλασμένο ακόμα είχε πρωτύτερα αιστανθεί με τον κιλαϊδισμό του και τον αέρα εχτύπουνε με το ζεστό φτερό του. Ο αέρας ο αμόλυντος, το δέντρο που 'χε ανθίσει, και τ' ακαρτέριε ν' ανεβεί να πρωτοκιλαϊδήσει.

(Απ. 1.205-206.44π = ΑΕ 361 Β6-10/361 Β14-15/48-49/362 Α38-45/Β27-33)

Δεν είναι κορασιάς φωνή στα δάση που φουντώνουν,

και βγαίνει τ' άστρο τον βραδιού και τα νερά θολώνουν,

και τον κρυφό της έρωτα της φύσης τραγουδάει,

του δέντρου και του λουλουδιού που ανοίγει και λυγάει·

δεν είν' αηδόνι κρητικό που παίρνει τη λαλιά του

σε ψηλούς βράχους κι άγριους όπ' έχει τη φωλιά του

κι αντιβουίζει οληνυχτίς από πολλή γλυκάδα

η θάλασσα πολύ μακριά, πολύ μακριά η πεδιάδα,

ώστε που πρόβαλε η αυγή και έλιωσαν τ' αστέρια,

κι ακούει κι αυτή και πέφτουν της τα ρόδα από τα χέρια·

δεν είν' φιαμπόλι το γλυκό οπού τ' αγρίκαα μόνος

στον Ψηλορίτη όπου συχνά μ' ετράβουνεν ο πόνος.

(Απ. 1,204.25-36 = ΑΕ 379 Α27-40)

Δ εν είναι αηδόνι κρητικό με τη γλυκιά λαλιά του

στους ψηλούς βράχους κι άγριους που σταίνει τη φωλιά του

και βγάνει ωραίους κιλαϊδισμούς, οληνυχτίς αράδα

κι ευφραίνεται πολύ μακριά το πέλαγο, η πεδιάδα.

(ΑΕ 371 Α26-27/Β23-24, 367 Α26-31)

ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΙ  ( Β   1834- 1844)

Ο Απρίλης με τον Έρωτα χορεύουν και γελούνε

…………………………………………………….

Και μες στης λίμνης τα νερά, όπου έφτασε μ΄άσπούδα

 έπαιξε με τον ίσκιο της γαλάζια πεταλούδα,

 που ευώδισε τον ύπνο της μέσα στον άγριο κρίνο

 το σκουληκάκι βρίσκεται σ' ώρα γλυκιά κι εκείνο 

Η ΦΥΣΗ ΩΣ ΠΗΓΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΑΞΙΩΝ

 ( ΟΜΟΡΦΙΑΣ, ΧΑΡΑΣ, ΚΑΛΟΣΥΝΗΣ )

Ο ΚΡΗΤΙΚΟΣ  (1833-34)

Κι έβλεπα τ' άστρο τ' ουρανού μεσουρανίς να λάμπει

και του γελούσαν τα βουνά, τα πέλαγα κι οι κάμποι-

κι ετάραζε τα σπλάχνα μου ελευθέριας ελπίδα

κι εφώναζα: Ω θεϊκιά κι όλη αίματα Πατρίδα!

Κι άπλωνα κλαίοντας κατ' αυτή τα χέρια με καμάρι·

καλή 'ν' η μαύρη πέτρα της και το ξερό χορτάρι.

(Απ. 1,204-205.37-42)

Και μου 'ρθε ξάφνου στην -ψυχή ελευτεριάς ελπίδα για τη φτωχή, τη δύστυχη κι αιματωτή πατρίδα, κι εκοίταα κι έκλαια κι άπλωνα τα χέρια με καμάρι η μαύρη πέτρα της καλή και το ξερό χορτάρι.

(ΑΕ 368 Α4-7)

κι ο ήλιος μεσουρανίς ανάβρυζε λαμπράδες και του γελούσαν τα βουνά, τα πέλαγα, οι πεδιάδες.

 Ξάφνου μου 'ρχότουνα στο νου ελευτεριάς ελπίδα-«ω αγαπημένη, ω θεϊκιά κι όλη αίματα πατρίδα!»

(ΑΕ 375 Α16-19)

ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΙ, Β' (1834-44)

Όνειρο με τα μάγια του, παντού ομορφιά και χάρη-η μαύρη πέτρα ολόχρυση, και το ξερό χορτάρι.

Η Φύσις μάγια κι όνειρο στην ομορφιά και χάρη· η μαύρη πέτρα ολόχρυση και το ξερό χορτάρι.

(ΑΕ 404 Α10-13

ΠΟΡΦΥΡΑΣ (1847-49)

Κι ανάμεσα στης θάλασσας και στ' ουρανού τα κάλλη

που 'ναι   στο φως δεμένα στην αγάπη,

είσαι κι εσύ κατζάβραχο σα νύφη στολισμένο

γελάς κι εσύ στα λούλουδα, χάσμα του βράχου μαύρο

στ' άνθη γελάς κι είσ' όμορφο, χάσμα του βράχου μαύρο.

(ΑΕ 530.12-17)

Νιος κόσμος με τριγύρισε χαράς και καλοσύνης

(ΑΕ 507.17)

Παντού νιος κόσμος ομορφιάς, χαράς και καλοσύνης

(ΑΕ 508 A3)

LA NAVICELLA GRECA (1851 )    [ Το Ελληνικό Καράβι ]

Αν το στελέχι όθε βλασταίνει χρυσό το ρόδο,

 το θωρούσαμε κάθε τόσο να ξεπετάει

διαφορετικά ολοένα πλούτια κι  ομορφιές

καινούργιο θα 'τανε το θάμασμα

 καινούργια κι η αγάπη στη μαγεμένη  ψυχή

ΠΗΓΕΣ 

• Ε.Καψωμένος, Διονύσιος Σολωμός , Ανθολόγιο Σολωμικής Ποίησης , Βουλή των Ελλήνων
• Ε. Καψωμένος  ,Ο Σολωμός και η Ελληνική Πολιτισμική Παράδοση, Βουλή των Ελλήνων 
• Μάκριτζ Πήτερ ,  Διονύσιος Σολωμός, (μεταφρ. Κατερίνα Αγγελάκη - Ρουκ), Καστανιώτης, Αθήνα