Οι εφιάλτες δεν πρέπει να λησμονούνται

Το Κιβώτιο ,  του Άρη Αλεξάνδρου

       ΑΡΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

Ο Άρης Αλεξάνδρου  ( λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Αριστοτέλη Βασιλειάδη)  γεννήθηκε το 1922 στο Λένινγκραντ, σπούδασε στην Αθήνα  στην Ανωτάτη Εμπορική αλλά εγκατέλειψε τις σπουδές του για να ασχοληθεί   με τη μεταφραστική του εργασία στον εκδοτικό οίκο Γκοβόστη, στα πλαίσια της οποίας πρωτοχρησιμοποίησε το όνομα Άρης Αλεξάνδρου.Ως φοιτητής πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση ενάντια στους Γερμανούς κατακτητές. Συμμετείχε ενεργά στον Εμφύλιο πόλεμο ως ενεργό μέλος το κομμουνιστικού κινήματος  και εξορίστηκε 2 φορές, από το 1948 ως το 1951 και από το 1953 ως το 1958. Αμέσως μετά την επιβολή της δικτατορίας έφυγε για το Παρίσι, όπου έκανε διάφορες χειρωνακτικές δουλειές ενώ εργάστηκε επίσης ως συντάκτης στο λεξικό Robert ως το 1974. Πέθανε στις 2 Ιουλίου του 1978 , σε ηλικία 56 χρόνων.

ΤΟ ΚΙΒΩΤΙΟ

Μπορείτε να το διαβάσετε εδώ

Το 1974, αμέσως μετά το τέλος της δικτατορίας κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα Το Κιβώτιο, το μοναδικό μυθιστόρημα του  ποιητή Άρη Αλεξάνδρου.  Το Κιβώτιο   θεωρείται  ένα από τα σημαντικότερα  ελληνικά  μυθιστορήματα   του 20ου αιώνα.  Αντιμυθιστόρημα, μονοφωνικό, επιστολικό, σίγουρα αντισυμβατικό. Πρόκειται για το  μυθιστόρημα της οντολογίας της πολιτικής στράτευσης. Ένα μυθιστόρημα που αναρωτιέται για τη διαχείριση του Εμφυλίου από την Αριστερά , την κοινωνική δικαιοσύνη, τους κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες, τη δημοκρατία, και μάλιστα σε μια εποχή αισιοδοξίας - μετά την πτώση της χούντας -  που οι πολλοί θεωρούσαν αυτά τα θέματα λυμένα.

Βρισκόμαστε στο καλοκαίρι του 1949, όπου μια ομάδα από 40  επίλεκτους άνδρες του λαϊκού στρατού,  που μάχονται ενάντια στον κυβερνητικό στρατό,  αναλαμβάνει  εθελοντικά μια αποστολή  , αποστολή  αυτοκτονίας ουσιαστικά,  από την οποία ,  σύμφωνα με τις οδηγίες,  θα εξαρτηθεί η έκβαση του Εμφυλίου. Μεταμφιεσμένοι σε χωρικούς  θα μεταφέρουν  ένα κιβώτιο από την πόλη Ν στην πόλη Κ. Το κιβώτιο είναι ερμητικά κλειστό με τέτοιον τρόπο  ώστε κανείς από αυτούς να μην  γνωρίζει το περιεχόμενό του ( Ο οξυγονοκολλητής  που κλήθηκε να σφραγίσει το κιβώτιο εκτελέστηκε αμέσως μετά  με μια σφαίρα στο κεφάλι ). Η πομπή που αποτελείται από τρία κάρα, ένα για το κιβώτιο και δύο για τα τρόφιμα, οφείλει να διασχίσει μια περιοχή  δύσκολη . Καθυστερήσεις, ανατροπές ή οποιεσδήποτε αλλαγές δεν επιτρέπονται · όσοι φανούν αδύναμοι, π.χ  οι τραυματίες, οφείλουν να « κυανιστούν», δηλαδή να  πάρουν τη δόση κυανίου που έχει προκαθοριστεί και να πεθάνουν, ώστε να μην αποτελούν βάρος στην εξέλιξη της αποστολής. Η αποστολή θα διαρκέσει 60 ημέρες, από τις 13  Ιουλίου ως τις  20 Σεπτεμβρίου του 1949.

       Από τους 40 συντρόφους ο μόνος που φτάνει στην πόλη Κ είναι ο αφηγητής. Πέντε εθελοντές εκτελούνται την παραμονή της αναχώρησης, κατ΄εντολή του Κόμματος, άλλοι χάνουν τη ζωή τους από αδελφοκτόνες εσωτερικές συγκρούσεις, άλλοι από ατυχήματα. Αν και οι οδηγίες που φτάνουν κάθε μέρα  είναι από αντιφατικές έως ύποπτες, ο αποδεκατισμένος πια μικρός στρατός καταφέρνει να υπερασπιστεί την αποστολή του : το κιβώτιο φτάνει στον προορισμό του, το ανοίγουν μπροστά στον μοναδικό διασωθέντα και  διαπιστώνεται πως δεν περιέχει τίποτε!

Απανωτά ερωτήματα, αναπάντητα για όλους, ήρωες και αναγνώστες  : 

ήταν από την αρχή άδειο; αντικαταστάθηκε με κάποιο άλλο, πανομοιότυπο αλλά αδειανό;

Αμέσως μετά ο αφηγητής φυλακίζεται  σε ένα σκοτεινό κελί από όπου αρχίζει  να συντάσσει την ημερολογιακή αναφορά του,  που αποτελεί και την μορφή του μυθιστορήματος. Στην αρχή της κράτησης ο φύλακας αποθέτει μπροστά στον κρατούμενο άσπρα φύλλα χαρτιού αριθμημένα , σφραγισμένα με δυσανάγνωστη σφραγίδα   και στυλό , χωρίς να δίνει στον φυλακισμένο οδηγίες για τη χρήση τους. Αυτός έχει συμπεράνει μόνος του ότι η ηγεσία του κόμματος , που τη θεωρούσε ευνοϊκά διακείμενη απέναντί του,  επιθυμεί να γνωρίσει τη δική του εκδοχή για την στρατιωτική επιχείρηση της οποίας υπήρξε ο μοναδικός επιζών. Έτσι υποθέτει πως το Κόμμα έχει αναθέσει την υπόθεση σ΄ένα ανακριτή και ξεκινά την αναφορά του :

«  Παρασκευή, 27 Σεπτεμβρίου 1949

Σύντροφε ανακριτά, σπεύδω πρώτα απ' όλα να σας εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου για το χαρτί, το μελάνι και την πένα που μου στείλατε με τον δεσμοφύλακα. Συμφωνώ απολύτως με τη διαδικασία που διαλέξατε, γιατί έτσι θα μπορέσω να καταγράψω τα γεγονότα με την ησυχία μου, χωρίς να φοβάμαι πως θα με διακόψετε, πως θα μου υποβάλετε ερωτήσεις, χωρίς δηλαδή να έχω την αίσθηση ότι τελώ υπό κράτησιν και δίνω λόγο των πράξεων μου. Διότι είναι βέβαια ολοφάνερο ότι πρόκειται για παρεξήγηση.

Απ’ τη στιγμή που με προφυλακίσατε τόσο αναπάντεχα, στα καλά καθούμενα, επιτρέψτε μου να πω, όταν είχα κάθε λόγο να πιστεύω ότι θα έπαιρνα το τρίτο μου παράσημο, απ' τη στιγμή που βρέθηκα σε τούτο το κελί, η μόνη μου ελπίδα ήταν πως θα μου δοθεί η ευκαιρία να εξηγηθώ, ή έστω να απολογηθώ, αν φυσικά βρισκότανε κανείς να μου απαγγείλει μια συγκεκριμένη κατηγορία.

Κάθε φορά που με πιάνανε (και θα ξέρετε βέβαια ότι έχω συλληφθεί δυο φορές, μια στην Κατοχή, οπότε και δραπέτευσα, και μια το ‘47, οπότε πήγα εξορία στην Ικαριά) το πρώτο πράμα πού σκεφτόμουνα, ήταν, τι θα απαντήσω στους χαφιέδες και προσπαθούσα να φανταστώ όλες τις τυχόν ερωτήσεις τους και είχα έτοιμες τις απαντήσεις, πριν φτάσουμε στο Τμήμα ή στην Ασφάλεια. Τώρα όμως, το πρόβλημα μου δεν είναι τι θα απαντήσω στις τυχόν ερωτήσεις (γιατί έχω καθαρή τη συνείδηση μου και καμιά ανάκριση δε με φοβίζει, με την έννοια ότι μπορώ να απαντάω χωρίς να κρύβω τίποτα) το πρόβλημα μου είναι, ή μάλλον ήταν ως τα σήμερα, όσο δεν είχα ακόμα τη γραφική μου όλη – ήταν λοιπόν, πώς θα μπορέσω να μιλήσω, ν’ ακουστώ, να εισακουστώ.

Έτσι, όταν είδα σήμερα το χαρτί, το μελάνι και την πένα, αφημένα όλα αυτά δίπλα στη βούτα, ένιωσα ένα βάρος να πέφτει από πάνω μου, παρ’ όλο που έχω να αντιμετωπίσω τώρα ένα άλλο, αρκετά δύσκολο, αν και καθαρώς τεχνικής φύσεως πρόβλημα. Εξηγούμαι: Σκέφτηκα αν έπρεπε, να συνεχίσω, από κει που σταματήσαμε, κατά τη σύντομη προανάκριση, αν έπρεπε δηλαδή να αρχίσω κατά κάποιο τρόπο απ' το τέλος, ή να αρχίσω, μια και καλή, απ’ την αρχή, ν’ αρχίσω θέλω να πω να διηγιέμαι τα γεγονότα όπως τα ξέρω και τα θυμάμαι (γιατί όταν με ρωτήσατε, «Πώς» και «Πότε» και «Ποιος» στην προανάκριση, εγώ απάντησα «Δεν ξέρω» και σεις μου είπατε, «Δεν ξέρεις, ή δεν θυμάσαι;»). Συνεπώς, αυτό που κυρίως σας ενδιαφέρει, θυμηθώ, και λοιπόν, όταν είδα το χαρτί (έστω και με κάποια οδυνηρή για μένα καθυστέρηση μιας ολόκληρης βδομάδας) χάρηκα που αποφασίσατε επιτέλους να μου ζητήσετε μια γραπτή κατάθεση.»

 Μάταια  περιμένει μιαν οποιαδήποτε αντίδραση από τον συνομιλητή του, ενώ ελπίζει πως κάποιος θα εμφανιστεί  για να του εξηγήσει τι ζητούν απ΄αυτόν. Προσπαθεί , με ψέματα και αλλοιώσεις της αλήθειας, να κινητοποιήσει την αντίδραση του αόρατου παραλήπτη, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Αποφασίζει να  σταματήσει αλλά ξαναγυρνά  στο έργο του, γεμίζοντας τις λευκές σελίδες… Πιστεύει πως το χρέος του είναι η έκθεση των γεγονότων και όχι η ερμηνεία ή η εξέταση των αποτελεσμάτων, που ανήκουν στην αρμοδιότητα των ανωτέρων του .Εμπιστεύεται το Κόμμα και τις επιλογές του και συνεχίζει την «κατάθεσή» του με καθαρή τη συνείδησή του. Ανιστορεί τις αναμνήσεις του  από την πορεία του θανάτου, με ύφος στεγνό και γραφειοκρατικό. Με μια γλώσσα αποδραματοποιημένη, αποστραγγισμένη από  κάθε τι ποιητικό  περιγράφει τα διάφορα επεισόδια , το θάνατο ή την εξολόθρευση των συντρόφων του, ενώ συνάμα αυτή η απόλυτη σιωπή του παραλήπτη- συνομιλητή στέκει αμετακίνητη, θυμίζοντας μας την καφκική Δίκη.

« Κυριακή, 13 Οκτωβρίου 1949

Σύντροφε ανακριτά, αρχίζω να αναρωτιέμαι αν είσαστε πράγματι σύντροφος. Ή μάλλον, αρχίζω να πιστεύω πως δεν είσαστε και σας το λέω έξω απ' τα δόντια, αδιαφορώντας αν θα προκαλέσω την οργή σας. Επιτέλους, ελάτε στη θέση μου, προσπαθήστε να δείτε την κατάσταση με τα δικά μου μάτια και πέστε μου ύστερα αν έχω δίκιο να λέω ότι το πράγμα καταντάει αφύσικο. Κατέγραψα τόσα γεγονότα, ανέφερα συγκεκριμένα στοιχεία, ονόματα, ημερομηνίες, επανήλθα σε λεπτομέρειες για να διευκρινίσω τα τυχόν σκοτεινά σημεία, ομολόγησα ότι έτυχε να πω σε ορισμένες περιπτώσεις τη μισή αλήθεια κι όμως εσείς εξακολουθείτε να σωπαίνετε, δεν εννοείτε να παίξετε σωστά τον ρόλο σας, δεν εννοείτε να μου υποβάλετε ερωτήσεις, με αφήνετε να εικάζω τι μπορεί να σας ενδιαφέρει – μάντης είμαι;

Περνώντας από εικασία σε εικασία, μου πέρασε η σκέψη πως δεν έχω να κάνω με σύντροφο – ναι, το ομολογώ, είναι μέρες τώρα που υποπτεύτηκα πως η πόλη Κ μπορεί κάλλιστα να ξανάπεσε στα χέρια των κυβερνητικών, γι’ αυτό το ήθελα το τραπέζι, σκέφτηκα να το βάλω πάνω στο κλινάρι μου και να δω τη σημαία που κυματίζει στην πιο ψηλή πολεμίστρα του Ενετικού Φρουρίου (ήθελα να διαπιστώσω αν είναι ακόμα η σημαία μας) γιατί αν δεν είναι, γράφω μια κατάθεση που φτάνει στα χέρια του εχθρού. Καταλαβαίνετε σε τι δύσκολη θέση με βάζετε;»

Τι να΄ναι αυτή η σιωπή;  η απογοήτευση από τους αγώνες; τα αδιέξοδά τους; η απόλυτη και οριστική απομόνωση των ιδεολόγων; η ανυπαρξία των συντρόφων έξω από το κελί του;

Και το άδειο κιβώτιο τι είναι;  παρωδεί απλώς την πολιτική στράτευση; ή  είναι τελικά το ίδιο το φέρετρό του; ο θάνατος που  περίμενε κι αυτόν στο τέλος της διαδρομής του ;  ή είναι ο θάνατος που  κουβαλάει ένας κόσμος  στον οποίο ο διάλογος  έχει σιγήσει οριστικά; είναι το  άδειο κιβώτιο ο κενός χώρος που υπάρχει παντού γύρω μας, εκεί που η φωνή του Άλλου σιωπά; είναι το τέλος της ουτοπίας;

« κι αν νομίζετε πως θα γεμίσει το κιβώτιο με το πτώμα μου, τι περιμένετε και δεν με στήνετε στα έξι βήματα, στον τοίχο, ή μάλλον στη σιδερένια δίφυλλη πόρτα; ..»

Ο ήρωάς μας πάντως φαίνεται να νοιάζεται περισσότερο για την παρανοϊκή σιωπή παρά για  την απάντηση  αναφορικά με το περιεχόμενο του κιβωτίου. Μας «φωνάζει» πως η πορεία του άδειου κιβωτίου δεν καταγράφει μόνο  τους φόβους και τις αδυναμίες του ανθρώπου σε μια συρρικνωμένη στρατευμένη ζωή, αλλά καταγράφει επίσης  και όλες τις στιγμές ευτυχίας, ηρωισμού και γενναιοδωρίας  του ανθρώπου που αναζητά τον άνθρωπο….

ΠΗΓΕΣ

• Αγγελάκος Χρήστος Π., Το Κιβώτιο του Άρη Αλεξάνδρου · Δομή και αφήγηση.
• Λ. Προγκίδης , Ξαναδιαβάζοντας  Το   Κιβώτιο του Άρη Αλεξάνδρου
• Μαρωνίτης Δ.Ν., Ποιητική και πολιτική ηθική· Πρώτη μεταπολεμική γενιά· Αλεξάνδρου - Αναγνωστάκης - Πατρίκιος.
• Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (Ε.Λ.Ι.Α.)
• http://www.ert-archives.gr/V3/public/pop- view.aspx?tid=72699&tsz=0&act=mMainView
• www.antifonies.gr/αφιέρωμα στον Άρη Αλεξάνδρου