Πέρασμα στην εμπειρία και στη μνήμη

Το διήγημα

« Όνειρο στο κύμα» μπορείτε να διαβάσετε πατώντας εδώ.

Το «Όνειρο στο κύμα» είναι ένα από τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη που καταχωρίζεται στα «αυτοβιογραφικά», γεγονός όμως που έχει δημιουργήσει πολλές ενστάσεις και αντιπαραθέσεις για την έκταση και το βαθμό κατάθεσης πραγματικών βιωμάτων του ίδιου του συγγραφέα.
Υπάρχουν πολλά στοιχεία του κειμένου που θα επιβεβαίωναν τον αυτοβιογραφικό χαρακτήρα του έργου:

•  Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση.

•  Ο εξομολογητικός χαρακτήρας του έργου.

•  Η βαθιά θρησκευτικότητα και η χριστιανική αγωγή που διακατέχει τον ήρωα- αφηγητή, μας παραπέμπει στη  σχέση που είχε ο ίδιος ο Παπαδιαμάντης με τη θρησκεία.

•  Οι χώροι της Σκιάθου και της Αθήνας που αναφέρονται είναι αυτοί που πραγματικά έζησε ο Παπαδιαμάντης τη ζωή του.

•  Η νοσταλγία του ήρωα για τη ζωή κοντά στη φύση και η ασφυκτική ζωή του στην πρωτεύουσα, αντικατοπτρίζει τη κοσμοθεωρία του ίδιου του Παπαδιαμάντη· σύμφωνα μ’ αυτήν στα αστικά κέντρα ο άνθρωπος ασφυκτιά, χάνει τη φυσική του αγνότητα και οδηγείται στη δυστυχία. Έτσι συντελείται η οριστική  έκπτωση από τον παράδεισό του και η οριστική απώλεια της αθωότητας. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα της διάψευσης και της χαμένης Εδέμ εντάσσεται και η ισοπεδωτική και απαξιωτική αναφορά του αφηγητή για τις «θυγατέρες της Εύας», όπως χαρακτηρίζει τις γυναίκες, αλλά και για τη μισθωτή εργασία που του δημιουργεί αίσθημα εξάρτησης και ανελευθερίας.

Ο Παπαδιαμάντης παράλληλα γνωρίζουμε πως δεν ανεχόταν τον κόσμο των συμβάσεων και της υποκρισίας, ενώ καταδίκαζε τις επιφανειακές και ανούσιες σχέσεις,( κατηγορήθηκε για «μισογυνική» διάθεση, και μετά βίας ανεχόταν την αναγκαστική- για βιοποριστικούς λόγους-εργασία του στη Αθήνα , που θεωρούσε έκφραση υποτέλειας και αισθητοποίηση της ανελεύθερης ζωής στη πόλη ).

Από την άλλη μεριά όμως υπάρχουν στοιχεία που θέτουν υπό αμφισβήτηση την αυτοβιογραφική «αποτύπωση» του Παπαδιαμάντη στο έργο:

•  Τα εισαγωγικά που υπάρχουν στην αρχή και το τέλος του διηγήματος.

•  Η υπογραφή στο τέλος του: « Δια την αντιγραφήν» Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Η εισαγωγή του σχολικού μας βιβλίου άλλωστε λέει πως « ο συγγραφέας με την υπογραφή του στο τέλος αποποιείται κάθε ταύτισή του με τον αφηγητή.

•  Τα αναφερόμενα στοιχεία από τη ζωή του αφηγητή που δεν ταυτίζονται με πραγματικά βιογραφικά στοιχεία του ίδιου του Παπαδιαμάντη ( π.χ. ο ίδιος δεν εργάστηκε ποτέ ως δικηγόρος).

Η αλήθεια για το « θολό» ζήτημα της αυτοβιογραφικότητας βρίσκεται ,πιστεύω, στην οπτική με την οποία πρέπει να δούμε την αποτύπωση των αυτοβιογραφικών στοιχείων σε ένα λογοτεχνικό κείμενο.
Είναι βέβαιο πως κάθε συγγραφέας αντλεί τα θέματα και τους ήρωές του από τον κύκλο των παραστάσεων, των γνώσεων , των βιωμάτων και των εμπειριών του.
Είναι επίσης πιθανό -και αυτό συμβαίνει συχνά στον Παπαδιαμάντη- καθώς βρίσκεται σε εξέλιξη η υπόθεση ενός λογοτεχνικού έργου, ο συγγραφέας να κάνει σύντομη παρεμβολή ενός δικού του αυτοβιογραφικού στοιχείου, όχι μόνο γιατί «δένει» με την όλη αφήγηση, αλλά κυρίως γιατί του δίνεται η ευκαιρία να ενσταλάξει τη δική του προσωπική πικρία, τον δικό του προσωπικό πόνο, και αυτό δρα λυτρωτικά για τον ίδιο. Αν τώρα συμβεί το συγκεκριμένο στοιχείο να μνημονεύεται από τους βιογράφους του, παρασύρεται κανείς εύκολα, γενικεύει και, με αφορμή τη μικρή αυτή αυτοβιογραφική παρεμβολή, θεωρεί αυτοβιογραφικό το σενάριο στο σύνολο του.


Αυτό θεωρώ ότι συμβαίνει με τον Παπαδιαμάντη, για παράδειγμα, στη «Νοσταλγό». Αναφέρει για τον Μαθιό, που εντελώς αψήφιστα κλέβει τη βάρκα και φεύγει με τη γυναίκα του Μοναχάκη, ότι εκείνη τη χρονιά τον απέβαλαν από το Γυμνάσιο «... ένεκα λογομαχίας τινός προς ένα των καθηγητών, όστις του εφαίνετο πλέον του δέοντος αγράμματος». Αυτό είχε συμβεί με τον ίδιο όταν ήταν μαθητής στη Χαλκίδα. Να λοιπόν πώς «δένει» το αυτοβιογραφικό στοιχείο, το οποίο κάνει το σενάριο πιο πειστικό και άρα εξυπηρετεί τις σκηνοθετικές ανάγκες της αφήγησης.

 Η ίδια άποψη τεκμηριώνεται περισσότερο στη «Μαυρομαντηλού». Είναι φανερό ότι εκεί, σε πολλά ση­μεία, ο αφηγητής προβάλλει τον εαυτό του, και πολλά στοιχεία αποτελούν αυτοβιογραφικές αναφορές. Όμως όχι όλα. Έτσι, για παράδειγμα, ο αδελφός του Παπαδιαμά­ντη δεν έφυγε στην Αμερική, όπως συμβαίνει με τον αδελ­φό του Γιαννιού. Κατά τον ίδιο τρόπο ο Γιαννιός, πρόσω­πο στο οποίο ο αφηγητής προβάλλει εν μέρει τον εαυτό του, έμεινε ορφανός από πολύ μικρός, ενώ κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει με τον Παπαδιαμάντη -και άλλα παρόμοια. Μο­λονότι δηλαδή κι εδώ ο συγγραφέας φαίνεται κατά κάποι­ον τρόπο να προβάλλει τον εαυτό του στο πρόσωπο του Γιαννιού, πολλά από τα στοιχεία που προσδίδονται σ' αυ­τόν δεν έχουν καμιά σχέση με το πρόσωπο του συγγραφέα μας.

Το ίδιο συμβαίνει με το «όνειρο στο κύμα».

Ο Παπαδιαμάντης «ακουμπά» στο διήγημα σκέψεις, όνειρα, εμπειρίες και αντιλήψεις του για τη ζωή και τον κόσμο χωρίς να εγκλωβίζει το έργο του στα στενά πλαίσια της αυτοβιογραφίας. Περιπλέκει το αυτοβιογραφικό στοιχείο μέσα σε μυθοπλαστικές κατασκευές ηρώων και βέβαια επιτυγχάνει ,με την πειστικότητα που τον διακρίνει,  να συμπαρασύρει τον αναγνώστη στην

 « πλάνη της αυτοβιογραφικότητας». 

Είναι ο λεγόμενος « συγγραφικός δόλος». Αυτή η τεχνική είναι , σύμφωνα με τον Γ.Παγανό, μια τεχνική σκηνοθεσίας της αφήγησης, ένας φυσικός τρόπος αφήγησης απέναντι σ’ ένα υποθετικό ακροατή-αναγνώστη.

  Ο Παπαδιαμάντης με σπουδαία «σκηνογραφική» ικανότητα, δημιουργεί την εντύπωση  μέσα από τα διηγήματά του, ότι τα έζησε όλα αυτά που γράφει, ακόμη κι όταν καταλαβαίνουμε ότι τούτο είναι λογικά αδύνατο. Αυτές οι αλλότριες ιστορίες γίνονται αφορμή για να αναπλάσει τη ζωή όπως εκείνος την αγάπησε ή την φαντάστηκε.

 Αυτό απέχει πολύ από την «ενσωμάτωση στο διή­γημα των σελίδων από το προσωπικό ημερολόγιο του συγγραφέα», άποψη που υποστηρί­ζεται από τον Παναγιώτη Μουλλά. Βέβαια ο ίδιος υποστηρίζει κάπου αλλού πως 

« δύσκολα θα μπορούσαμε να καθορίσουμε με ακρίβεια  σε τι ποσοστό  μεταφέρονται εδώ πραγματικά βιώματα του Παπαδιαμάντη».

 Αντίθετα πιο κοντά  μας νομίζω πως βρίσκεται η άποψη του Γ. Ιωάννου: «ο Παπαδιαμάντης είναι πιο πολύ βιωματικός παρά αυτοβιογραφικός συγγραφέας». «Οι ιστορίες του δεν είναι αυτοβιογραφικές αλλά  αποτελούν αφορμές για ανάπλαση ζωής».

Πάντως το βέβαιο είναι πως  ο διαχωρισμός αυτός χαρακτηρίζει γενικότερα στη Λογοτεχνία τη σχέση συγγραφέα- αφηγητή: ο συγγραφέας είναι ένα πραγματικό πρόσωπο με αληθινή ζωή και υπάρχει έξω από το κείμενο, ενώ αντίθετα ο αφηγητής είναι ένα πρόσωπο του κειμένου, ένα κατασκεύασμα από λέξεις.

Τελικά ίσως αυτό που μένει από το « Όνειρο στο κύμα» δεν είναι η αγωνία του αναγνώστη για το βαθμό μετάδοσης των προσωπικών βιωμάτων του Παπαδιαμάντη σ’ αυτό, αλλά η βεβαιότητα πως το διήγημα  « κραυγάζει» την ψυχή του περισσότερο και όχι τόσο πραγματικές εμπειρίες....

Απογοήτευση, μεταμέλεια, ηττημένη

διάθεση,αίσθηση αποτυχίας, έλλειψη

προσαρμογής στις πρακτικές μέριμνες του

βίου, απουσία αυθεντικής ζωής, ρομαντική

νοσταλγία...

ΠΗΓΕΣ:

1)      Γ.Πυργιωτάκης: Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

2)      Π. Μουλάς: Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος

3)      Γ.Ιωάννου:  « Ο της φύσεως έρως»