Το ερμηνευτικό σχόλιο στη Λογοτεχνία : η εμπειρία στην τάξη

Στα πλαίσια των επιμορφωτικών δράσεων του 1^ου ΠΕΚΕΣ Αττικής  με θέμα « Ζητήματα  διδασκαλίας και αξιολόγησης της Λογοτεχνίας του Λυκείου»  πραγματοποιήθηκε  διαδικτυακή συνάντηση φιλολόγων ,  στην οποία παρουσίασα την εμπειρία μου από τη διδασκαλία και την αξιολόγηση του ερμηνευτικού σχολίου στη Λογοτεχνία ∙ ποια προβλήματα αντιμετώπισαν   οι μαθητές , πώς τα λύσαμε , πώς χειριστήκαμε  το ερμηνευτικό σχόλιο  .

 Για όσους το ζήτησαν , μαθητές  αλλά και διδάσκοντες   Νεοελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία στην Γ΄ Λυκείου :

Μια εμπειρία από τη διδασκαλία του ερμηνευτικού σχολίου στη Λογοτεχνία

Πώς βρίσκω τα προς διδασκαλία κείμενα;

1.              Σχολικό βιβλίο

2.              http://www.greek-language.gr   Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα (Βιβλιοθήκη λογοτεχνικών και κριτικών κειμένων)

3.              www.mikrosapoplous.gr/extracts/mathisis/contents.html

4.  www.fractalart.gr

5.  bonsaistoriesflashfiction.wordpress.com

   6.  Στη βιβλιοθήκη μου

[  εξαιρετικά χρήσιμος  είναι και ο ιστότοπος  Εν Φαντασία και Λόγω  ]

   

Τι ρωτάω; 

                          Οι εκφωνήσεις που ακολουθούν  έχουν δοθεί από το ΙΕΠ 

•       Ποιο είναι κατά τη γνώμη σου το θέμα που θέτει το διήγημα  ;  (200-300 λέξεις) 

•        Αξιοποιώντας τους κειμενικούς δείκτες του ποιήματος (π.χ. εικόνες, αντιθέσεις κ.λπ.) να σχολιάσετε το θέμα/ερώτημα που πιστεύετε ότι τίθεται στο ποίημα αυτό κατά την κρίση σας. (100-200 λέξεις)

•        Στο κείμενο ο πόλεμος περιγράφεται με εικόνες. Ποιες είναι αυτές και ποια αντίληψη για τον πόλεμο δείχνουν;

•        Σε ποιον πολιτισμό πιστεύετε ότι αναφέρεται η ηρωίδα του κειμένου στο υπογραμμισμένο απόσπασμα της τελευταίας παραγράφου; Ποια αντίθεση υπάρχει ανάμεσα σε εκείνον και στον πολιτισμό που βιώνει η ίδια στο παρόν της;

•       Να σχολιάσεις εκείνο το θέμα, από όσα θέτει το κείμενο, που κρίνεις πιο σημαντικό. Τεκμηρίωσε τη θέση σου.

•       - Να διατυπώσετε το ερμηνευτικό σας σχόλιο για το ποίημα/αφήγημα κ.λπ.

•        Ποιο είναι το ερώτημα που, κατά τη γνώμη σας, θέτει το ποίημα; Ποια είναι η απάντηση του ποιητικού υποκειμένου σ’ αυτό; Ποια είναι η δική σας απάντηση;

•          Ποιο είναι το ερώτημα που προκύπτει, κατά τη γνώμη σας, από τους στίχους 15 και 17 του ποιήματος; Αυτό το θέμα τι σημαίνει για εσάς;

•       Να παρουσιάσεις τη συναισθηματική κατάσταση του  ήρωα , όπως αυτή εμφανίζεται στο απόσπασμα. Εννοείται ότι η γνώμη σου είναι ανάγκη να στηριχθεί σε δείκτες του κειμένου

                                           Στην τάξη : 

                       Οι μαθητές αρχικά  δυσκολεύονταν : 

•       Να ξεχωρίσουν ποιους κειμενικούς δείκτες να αναφέρουν στην απάντησή τους

•        να τους ενσωματώσουν  αποτελεσματικά στο ερμηνευτικό τους σχόλιο

•       να διαχειριστούν το χρόνο τους

•       Η συνεχής αναφορά στη θεωρία της Λογοτεχνίας  και κυρίως στην επιμονή μας στη διάκριση των κειμενικών δεικτών (  περιεχομένου, μορφής και οργάνωσης )  τους    δημιουργούσε σύγχυση και ανασφάλεια .  Δεν ήξεραν πώς σε 100- 200 λέξεις θα τα  «χωρούσαν»  όλα αυτά …. 

Πώς  λύσαμε τα προβλήματα

     1. Είπαμε  ( με μια διάθεση .... τολμηρής και δημιουργικής αυθαιρεσίας   😉  ) πως οι κειμενικοί δείκτες περιεχομένου  

    « προηγούνται»  ,  αφού  έτσι και αλλιώς  θα  πρέπει να συμπεριληφθούν  «αυτόματα» στην απάντηση , όταν οι μαθητές  αρχίζουν να σχολιάζουν και να ξεκλειδώνουν τα μηνύματα του κειμένου ( αφού - για παράδειγμα - θα μιλήσουν για τις αξίες , τους χαρακτήρες, τα προβλήματα και τις συμπεριφορές των ηρώων, με βάση το θέμα  ). Αυτό άλλωστε ζητά το ερμηνευτικό σχόλιο.

   

   2.Να επιλέγουν με προσοχή τούς μορφικούς κειμενικούς δείκτες και να χρησιμοποιούν αυτούς που μπορούν να υποστηρίξουν αποτελεσματικότερα  την ερμηνευτική τους προσέγγιση στο κείμενο.         Πώς « ζυγίζεται όμως  αυτό ;»                       απορούσαν όλοι…… 

Με παραδείγματα  έγιναν όλα σαφέστερα :

Για παράδειγμα  το α ‘ ρηματικό πρόσωπο που συναντάμε στο «Ένα μαχαίρι» του Καββαδία δεν μπορεί να σχολιαστεί με το  γνωστό… «εκθεσιακό» τρόπο ( και εν πολλοίς " μισητό " τρόπο  😏)   , δηλαδή ζωντάνια παραστατικότητα, αμεσότητα   ....

    Στο ερμηνευτικό σχόλιο θα  ήταν καλό οι κειμενικοί δείκτες που θα χρησιμοποιήσει ο μαθητής  να υποστηρίζουν επιτυχώς την ερμηνευτική προσέγγιση.  Εδώ το α’ ρηματικό εξασφαλίζει τον εξομολογητικό τόνο και  αναδεικνύει την ανάγκη του ποιητικού υποκειμένου να μοιραστεί ένα καίριο  βίωμα 

Απόσπασμα από το ποίημα  του Ν. Καββαδία  

                              «ένα μαχαίρι»   

 «Απάνω μου έχω πάντοτε στη ζώνη μου σφιγμένο

 ένα μικρό αφρικανικόν ατσάλινο μαχαίρι 

–  όπως αυτά που συνηθούν και παίζουν οι Αραπάδες –

που από ένα γέρον έμπορο τ’ αγόρασα στ΄Αλγέρι» 

•         Συζητήσαμε , συμφωνήσαμε  ( ζυγίζοντας τους μορφικούς κειμενικούς δείκτες )  πως  η  διπλή παύλα   δεν είναι η καλύτερη  επιλογή.

•       Αντίθετα η  περιγραφή του μαχαιριού με τους επιθετικούς προσδιορισμούς που προηγούνται , η αναδρομή στο παρελθόν ή το επίρρημα « πάντοτε»   ήταν πιο αποτελεσματικά και «αξιοποιήσιμα» στοιχεία (  ο μυστικισμός, η δύναμή του , το εξωτικό σκηνικό, το αίσθημα της ασφάλειας που δίνει  κλπ ) 

Εμείς λέμε :

Στο ερμηνευτικό σχόλιο, ο μαθητής δεν περιορίζεται στο «τι λέει το κείμενο»,     αλλά επεκτείνεται στο «τι σημαίνει για τον ίδιο»

Οι μαθητές απαντούν :

Πώς είδαν δύο μαθητές το κεντρικό θέμα από το « μαχαίρι»

                                      ΜΑΘΗΤΗΣ Α   
 

   «Το κεντρικό θέμα του ποιήματος  είναι η μοναξιά που νιώθει ένας  άνθρωπος  ο οποίος ζει μόνος του  και αφού απομονώνεται αισθάνεται την ανάγκη να νιώσει ζωντανός  πληγώνοντας τον 

εαυτό του» 

                                            ΜΑΘΗΤΗΣ Β 

    «Το κεντρικό θέμα του ποιήματος είναι η τάση του ανθρώπου να εμπλέκεται σε επικίνδυνες και ριψοκίνδυνες καταστάσεις  οι οποίες μπορούν να επιφέρουν μεν τραγικές συνέπειες για εκείνον, όμως εξαιτίας της μοναξιάς που νιώθει , τολμά να τις αντιμετωπίζει ως προκλήσεις , οι οποίες καλύπτουν το συναισθηματικό του κενό.»

Πώς και πού βάζω τους κειμενικούς δείκτες ;

Προτιμώ να τους συνυφαίνω  με τον σχολιασμό του κειμένου . Δεν τους βάζω στο τέλος , μετά τον σχολιασμό, μαζεμένους και περιθωριοποιημένους/ εξορισμένους  από το κείμενο.

Παράδειγμα  από απάντηση μαθητή : 

 ( στο " μαχαίρι" πάλι ) 

« Το ποιητικό υποκείμενο περιγράφει λεπτομερώς τον γέρο παλαιοπώλη, τον θυμάται  « ως τώρα να΄τανε», γεγονός που δείχνει πόσο βαθιά έχει χαραχτεί στη μνήμη του η συνάντησή τους . Ο συνοπτικός διάλογος μαζί του «-Πόσο έχει; Μόνο φράγκα εφτά.» μαρτυρά την αποφασιστικότητα του ανθρώπου να αγοράσει το μαχαίρι , να ζήσει την πρόκληση , με τα μάτια κλειστά απέναντι στον κίνδυνο.»

Τα κειμενικά αποσπάσματα :

    •       Τα βάζω ολόκληρα ; Ή με αποσιωπητικά ;

•       Τα γράφω αυτονομημένα σε παρένθεση ή  τα ενσωματώνω στο σχολιασμό ; 

                              ( προβληματισμοί μαθητών..... ) 

 Είπαμε πως καλό θα ήταν τα κειμενικά αποσπάσματα , να  « συνοδοιπορούν»   με την ερμηνευτική προσέγγιση των μαθητών , ενσωματωμένα στο μαθητικό κείμενο και όχι αυτονομημένα  στο τέλος . 

Προσέξτε τις δύο απαντήσεις των μαθητών που ακολουθούν: 

   Η δεύτερη έχει χρησιμοποιήσει τα κειμενικά αποσπάσματα

 « έξω» από την κεντρική ροή του ερμηνευτικού σχολίου . 

  Τα αποσπάσματα των μαθητικών απαντήσεων  αφορούν  ερμηνευτικό σχόλιο στο   « Πίστομα» του Θεοτόκη.

                                            ΜΑΘΗΤΗΣ Α
 

      «Η γυναίκα έχοντας εσωτερικεύσει τους νόμους της ανδροκρατούμενης κοινωνίας αποδέχεται την αυτοδικία και το έγκλημα τιμής   λέγοντας  ότι είναι « αδύνατο μέρος». Οι κοινωνικές πιέσεις διαμορφώνουν  την αντίδραση του Κουκουλιώτη που αναζητά  να  «πλύνει τη ντροπή πόχει λάβει»

                                        ΜΑΘΗΤΗΣ Β 

  «   Η γυναίκα δεν μπορεί να αντιδράσει στις ενέργειες και τις αποφάσεις του άντρα της  , γιατί έτσι έχει μάθει από τα στερεότυπα που επικρατούν. Αυτό φαίνεται στο σημείο όπου λέει : «Aντώνη…... Mα, το ξέρω, κ' η εγδίκησή σου θά'ναι μεγάλη· κ' εγώ, αδύνατο μέρος……. δε δυνόμαστε να σ' αντρειευτούμε»

Ακόμη ένα ερώτημα/ πρόβλημα των μαθητών

« Γιατί κυρία μού λέτε πως κάνω αναδιήγηση και δεν γράφω ερμηνευτικό σχόλιο ;»

   Οι μαθητές συχνότατα  ξαναγράφουν με  διαφορετικά  λόγια  όσα λέει το κείμενο  και νομίζουν πως έτσι έχουν επιτελέσει το στόχο τους

    Ας δούμε δύο αποσπάσματα  μαθητικών γραπτών για το θέμα αυτό , πάνω στο  απόσπασμα  του« Χαμογέλα ρε, τι σου ζητάνε;» του     Χ. Μίσσιου . 

 Η απάντηση  Α έχει ροπή στην αναδιήγηση , ενώ στην απάντηση Β φαίνεται πως ο μαθητής   έχει κατανοήσει σε βάθος το κείμενο και ανταποκρίνεται με επιτυχία στο "ξεκλείδωμά" του

                                     

                                      ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ 

« Έτσι, μ’ αυτήν την  παλιοεφεύρεση που τη λένε ρολόι, σπρώχνουμε τις ώρες και τις μέρες σα να μας είναι βάρος, και μας είναι βάρος, γιατί δε ζούμε, κατάλαβες; Όλο κοιτάμε το ρολόι, να φύγει κι αυτή η ώρα, να φύγει κι αυτή η μέρα, να έρθει το αύριο, και πάλι φτου κι απ’ την αρχή.

             Χωρίσαμε τη μέρα σε πτώματα στιγμών, σε σκοτωμένες ώρες που τις θάβουμε μέσα μας, μέσα στις σπηλιές του είναι μας, στις σπηλιές όπου γεννιέται η ελευθερία της επιθυμίας, και τις μπαζώνουμε με όλων των ειδών τα σκουπίδια που μας πασάρουν σαν “αξίες”, σαν “ανάγκες”, σαν “ηθική”, σαν “πολιτισμό”. Κάναμε το σώμα μας ένα απέραντο νεκροταφείο δολοφονημένων επιθυμιών και προσδοκιών, αφήνουμε τα πιο σημαντικά τα πιο ουσιαστικά πράγματα, όπως να παίξουμε και να κουβεντιάσουμε με τα παιδιά και τα ζώα, με τα λουλούδια και τα δέντρα, να παίξουμε και να χαρούμε μεταξύ μας,  ν’ απολαύσουμε τη φύση, τις ομορφιές του ανθρώπινου χεριού και του πνεύματος, να κατέβουμε τρυφερά μέσα μας, να γνωρίσουμε τον εαυτό μας και τον διπλανό μας…

             Όλα, όλα, Σαλονικιέ, τ’ αφήνουμε γι’ αυτό το αύριο που δεν θα έρθει ποτέ… Μόνο όταν ο θάνατος χτυπήσει κάποιο αγαπημένο μας πρόσωπο πονάμε, γιατί συνήθως σκεφτόμαστε πως θέλαμε να του πούμε τόσα σημαντικά πράγματα, όπως πόσο τον αγαπούσαμε, πόσο σημαντικός ήταν για εμάς…

             Όμως το αφήσαμε για αύριο… Για να πάμε πού; Αφού ανατέλλει, δύει ο ήλιος και δεν πάμε πουθενά αλλού, παρά μόνο στο θάνατο, και ‘μεις οι  ανόητοι , αντί να κλαίμε το δειλινό που χάθηκε άλλη μια μέρα απ’ τη ζωή μας, χαιρόμαστε.

             Ξέρεις γιατί; Γιατί η μέρα μας είναι φορτωμένη με οδύνη, αντί να είναι μια περιπέτεια, μια σύγκρουση με τα όρια της ελευθερίας μας…»

ΜΑΘΗΤΗΣ Α ( απόσπασμα απάντησης )

Κεντρικό θέμα του κειμένου είναι η καταπίεση που νιώθει ο αφηγητής , αφού ζει μια ζωή   στην οποία δεν κάνει τίποτε από όσα θέλει. Κοιτάζει το χρόνο που φεύγει, θάβει μέσα του τις επιθυμίες του  και δεν  βρίσκει χρόνο να κουβεντιάζει με τους ανθρώπους , να παίξει και να  γνωρίσει τον εαυτό του και τους συνανθρώπους του. Συνειδητοποιεί το λάθος του όταν πεθάνει κάποιο αγαπημένο πρόσωπο, αφού τότε δεν μπορεί να αλλάξει την κατάσταση. Γι αυτό ο αφηγητής μας συμβουλεύει να   χαιρόμαστε τη ζωή , σαν να είναι μια ωραία περιπέτεια  και να μην επιτρέπουμε να γεμίσει με οδύνη 

ΜΑΘΗΤΗΣ Β ( απόσπασμα απάντησης )

Το κείμενο αναφέρεται στο σύγχρονο αλλοτριωμένο άνθρωπο  που με τις λανθασμένες ιεραρχήσεις  στόχων και αξιών , οδηγείται σε μια ζωή ανούσια και επιφανειακή , χάνοντας πολύτιμες στιγμές . Ο συγγραφέας απευθύνεται σε έναν φίλο του , που θα μπορούσε όμως να είναι ο οποιοσδήποτε από εμάς. Αρχικά μιλά συμβολικά  για το ρολόι με το οποίο « σπρώχνουμε τις  μέρες μας σαν να είναι βάρος». Το άγχος του χρόνου μας κατακυριεύει  , οδηγώντας μας στην απώλεια  αληθινών στιγμών ευτυχίας που « θάβουμε μέσα μας» . «Κάναμε το σώμα μας ένα απέραντο νεκροταφείο δολοφονημένων επιθυμιών και προσδοκιών»  παρατηρεί με μεταφορικό και εικονοπλαστικό λόγο  για να καταδείξει  την καταπίεση των αληθινών επιθυμιών και την απομάκρυνση από την πραγματική ευτυχία. Αυτή αποδίδεται  με συγκινησιακά φορτισμένο λόγο μέσα από το ασύνδετο σχήμα  «ς να παίξουμε και να κουβεντιάσουμε με τα παιδιά και τα ζώα, με τα λουλούδια και τα δέντρα, ……να γνωρίσουμε τον εαυτό μας και τον διπλανό μας» . Ο χρόνος που δεν φτάνει δεν πλήττει μόνο τις διαπροσωπικές μας σχέσεις , αλλά και  την σχέση με τον ίδιο μας τον εαυτό  αφού ποτέ δεν προλαβαίνουμε να κάνουμε μια δημιουργική ενδοσκόπηση για να μπορέσουμε να εξελιχθούμε.

                   Ο μαθητής Α έκανε τα   εξής λάθη :

1.Δεν ανέφερε ,  με αποτελεσματικότητα,  κειμενικούς δείκτες

2. Έκανε αναδιήγηση, δηλαδή έγραψε με δικά του λόγια όσα έλεγε το κείμενο, χωρίς να αποκωδικοποιήσει τα μηνύματα που βρίσκονταν πίσω από τις λέξεις

3. Δεν τεκμηρίωσε την άποψή του με βάση το κείμενο…

 

         Ο μαθητής Β  έκανε όλα όσα «πρέπει» : 

1.Ενσωμάτωσε τους κειμενικούς δείκτες μέσα στη ροή του δικού του, του προσωπικού του  λόγου

2.Έγραψε τα κειμενικά αποσπάσματα με τέτοιο τρόπο, ώστε να συμπορεύονται με το σχολιασμό του

3.Αποκωδικοποίησε φράσεις και λέξεις με συμβολική σημασία

4.Δίνει την προσωπική του άποψη, άλλοτε ξεκάθαρα και άλλοτε συνυφασμένη με το κείμενο
 

 Καλή επιτυχία στους μαθητές και καλή δύναμη στους συναδέλφους βαθμολογητές !

Να και μια καλή θέση , για να βαθμολογήσω με ασφάλεια και καλή διάθεση... 😉

                                  Καλό καλοκαίρι !