Τα είδη της ειρωνείας - Η καβαφική ειρωνεία

 Η ειρωνεία, στην απλή μορφή της, σημαίνει μια δήλωση ή ένα γεγονός που υπονομεύεται από το πλαίσιο στο οποίο εμφανίζεται. Το βασικό χαρακτηριστικό κάθε ειρωνείας είναι µια αντίθεση ανάµεσα σ ένα φαινόμενο και σε µια πραγματικότητα

Στη Λογοτεχνία μπορούμε να διακρίνουμε 3 είδη ειρωνείας, αν και το μόνο σίγουρο είναι πως οι ορισμοί είναι περιοριστικοί και  αντιστρατεύονται  την ελευθερία "χώρου" και "τρόπου" που χαρακτηρίζει – εκ φύσεως – τη Λογοτεχνία.

Η λεκτική ειρωνεία υποβάλλει νοήματα και αισθήματα που δε βρίσκονται στις λέξεις , και που είναι διαφορετικά ή αντίθετα από το νόημα που αυτές εκφράζουν.π.χ " καλός είσαι και συ!..."

Η τραγική ή δραματική ειρωνεία

• ο αναγνώστης γνωρίζει πράγματα που αγνοούν οι ήρωες.

•  Είναι η άγνοια του ήρωα της τραγικής θέσης στην οποία βρίσκεται ή προς την οποία οδεύει με αποτέλεσμα να ενεργεί με τρόπο που επιφέρει αρνητικά για αυτόν αποτελέσματα. 

• Η αντίθεση (ή και σύγκρουση) της μιας κατάστασης με την άλλη .'Αλλα πιστεύουν οι ήρωες για τον εαυτό τους και το περιβάλλον τους κι εντελώς διαφορετική αποδεικνύεται η πραγματικότητα.

•   Είναι το μέσον που χρησιμοποιεί  ο λογοτέχνης για να εξασφαλίσει μια ζωτική απόσταση από τα τεκταινόμενα του έργου του, κρύβοντας από τον αναγνώστη την προσωπική του συμμετοχή στη δραματική τους συνθήκη.
  

 

Μορφή της τραγικής ειρωνείας αποτελεί η καταστασιακή ειρωνεία.

 Αυτή  απορρέει από την ίδια την πλοκή του έργου. Μπορεί να πραγματώνεται με :

 α) την ματαιότητα των επιθυμιών του ήρωα

β) με την αντίθεση ανάμεσα στις προθέσεις των ηρώων και τις εξελίξεις που έχουν τα γεγονότα

γ) η υπόδυση ρόλου από τον λογοτέχνη, παραμερίζοντας τον εαυτό του. "Η τέχνη της μίμησης "δηλαδή, εμπερικλείει κατά τον Κ. Θ. Δημαρά, στοιχεία ειρωνείας.

 δ) η σύγκρουση ανάμεσα σε αντίθετες καταστάσεις.

Ειρωνεία και ποιητικότητα στον Κ.Π. Καβάφη

 Με αφορμή το ποίημα:

Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου ποιητού εν Κοµµαγηνή, 595 µ. Χ

 
Το γήρασµα του σώµατος και της µορφής µου
είναι πληγή από φρικτό µαχαίρι.
∆εν έχω εγκαρτέρησι καµιά.
Εις σέ προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως,
πού κάπως ξέρεις από φάρµακα
νάρκης του άλγους δοκιµές, εν Φαντασία και Λόγω.
Είναι πληγή από φρικτό µαχαίρι. -
Τα φάρµακά σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως,
που κάµνουνε - για λίγο - να µη νοιώθεται η πληγή

Στον Καβάφη η ειρωνεία αποτελεί το δρόμο προς την ποιητικότητα.

•  Ο Καβάφης παίζει αδιάκοπα με την αυταπάτη και την ψευδαίσθηση και η ειρωνική του φαντασία δεν είναι τίποτε άλλο από το μέσον που χρησιμοποιεί για να εξασφαλίσει μια ζωτική απόσταση από τα τεκταινόμενα των ποιημάτων του.

Αυτή η ποιητική απόσταση από τον ίδιο του τον εαυτό γίνεται φανερή στο ποίημα «Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου…», όπου ο ποιητής μέσα από τη μορφή του φανταστικού ποιητή που κατασκεύασε  μιλά για τη δική του πληγή …Η «ηθοποιία» είναι έκφραση της καβαφικής ειρωνείας.

• Η ειρωνεία γίνεται επίσης  φανερή με τη ματαιότητα της επιθυμίας του ποιητή: η νεότητα φεύγει και εκείνος νιώθει απέραντη θλίψη γι αυτό. Γνωρίζει επίσης πως η παρηγοριά της Ποίησης είναι «φάρμακο» πρόσκαιρο και προσωρινό .

• Η σύγκρουση ανάμεσα στη βαθύτερη επιθυμία και στη πραγματικότητα ,που δρα ανεξάρτητα από τον Ποιητή, πραγματώνει και εδώ την καβαφική ειρωνεία
  

• «Η ειρωνεία τραβάει τη συγκίνηση διά του κενού, γιατί λειτουργεί με τη φαινομενική απουσία, δηλαδή με τη δραστικότητα σκέψεων και συναισθημάτων που υπονοούνται ή αποσιωπούνται.» Εδώ υπονοείται, κρύβεται και φανερώνεται συνάμα,  ολόκληρη η παρουσία του Καβάφη πίσω από το ποιητικό προσωπείο του Ιάσωνος Κλεάνδρου. Αλλά και η έκφραση των συναισθημάτων οδύνης είναι λιτή  και αξιοπρεπής ,δίνοντας το στίγμα της αποσιώπησης  μέσα από την καβαφική στέγνα.

• «Επειδή η ειρωνεία λειτουργεί με την ελλειπτικότητα και τη συμπύκνωση, η αποτελεσματικότητά της είναι φυσικό να εξασθενεί, όταν το ποίημα εκτείνεται σε μήκος. Αυτός μου φαίνεται ο λόγος που ο Καβάφης επέμενε σε σύντομα ποιήματα, σε μιαν εποχή που η μακρόστιχη σύνθεση θεωρούνταν ακόμη προϋπόθεση της μεγάλης ποίησης.», υποστηρίζει ο Νάσος Βαγενάς.

• Ακόμη και  η συνοδοιπόρευση στο ποίημα διαφορετικών γλωσσικών επιπέδων ( δημοτική, καθαρεύουσα) αποτελεί στοιχείο ειρωνείας.

Στόχος της ειρωνικής γλώσσας η συγκίνηση και η κάθαρση, και ποιητή και αναγνώστη …

 ΠΗΓΕΣ:

Λεξικό λογοτεχνικών όρων και θεωρίας λογοτεχνίας, J. A. CUDDON

Λεξικό Λογοτεχνικών όρων, Παρίσης Νικήτας, Παρίσης Ιωάννης

 Λεξικό λογοτεχνικών όρων, Abrams M. H

Η ειρωνική γλώσσα του Καβάφη, Νάσος Βαγενάς

Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Κ.Θ.Δημαράς

 

Έφυγε απο τη ζωή ο Νίκος Θέμελης

Ο λογοτέχνης, ο πολιτικός, ο στοχαστής Νίκος Θέμελης έφυγε το απόγευμα του Σαββάτου, σε ηλικία 64 ετών, μετά από πολύχρονη μάχη με τον καρκίνο.

Απο την εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ:

« Ήξερε την κατάσταση του, κρυφόπαιζε κρυφτούλι με τον θάνατο. «Δεν ξέρω για πόσο ακόμα θα την σκαπουλάρω» έλεγε την τελευταία φορά που μιλήσαμε στο τηλέφωνο. Κατά καιρούς περνούσε μέρες με πόνους και αργότερα συνερχόταν για να διεκδικήσει και πάλι μια θέση στην ουσιαστική ζωή. Το τελευταίο του βιβλίο «Η συμφωνία των ονείρων» ήταν και η μεγάλη του χαρά. Θεωρούσε ότι για μια ακόμα φορά κατάφερε να ξεγελάσει τον πόνο. Ως λογοτέχνης ο Νίκος Θέμελης κατάφερε με το πρώτο του βιβλίο «Η αναζήτηση» να κάνει την έκπληξη, καθώς εμφανίστηκε από το πουθενά για να θέσει τις βάσεις ενός μεγάλου ολοκληρωμένου μυθιστορήματος, που θα συμπληρωθεί με ακόμα δύο τόμους, την «Ανατροπή» και την «Αναλαμπή». Το κύριο χαρακτηριστικό του λογοτεχνικού του έργου είναι η προσπάθεια να ερμηνεύσει λογοτεχνικά τις οικονομικοκοινωνικές συνθήκες ανάπτυξης της Ελλάδας, έχοντας σαν βάση μελέτης την πλούσια αστική παράδοση του ελληνισμού της Μικράς Ασίας, των Παρευξείνιων χωρών , της Ρουμανίας κ.ά.

Οι ήρωες του Νίκου Θέμελη μοιάζουν πολύ με τον ίδιο : αναζητούν απαντήσεις, συγκρούονται για τις ιδέες τους, κυνηγούν οράματα, ψάχνουν το παρελθόν για να καταλάβουν το σήμερα, για να σχεδιάσουν το μέλλον. Τα βιβλία του, φορτισμένα ιδεολογικά, δεν είναι παρά η κραυγή ενός ανθρώπου που ορκίζεται στις αξίες και που θυσιάζεται γι αυτές.

Ο Νίκος Θέμελης είχε γεννηθεί στην Αθήνα το 1947. Σπούδασε Νομικά στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης και μετά το στρατιωτικό του συνέχισε τις σπουδές του στη Γερμανία, όπου το 1975 έκανε και το Διδακτορικό του σε θέματα Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Από το 1981 υπήρξε συνεργάτης του πρώην πρωθυπουργού Κώστα Σημίτη.

Εκτός από τον χώρο της πολιτικής και της επιστήμης τα ενδιαφέροντά του επικεντρώνονταν στη ζωγραφική, στη μουσική και στη λογοτεχνία. Τα μυθιστορήματά του "Η αναζήτηση" (1998), " Η ανατροπή" (2000), "Η αναλαμπή" (2003), "Για μια συντροφιά ανάμεσά μας" (2005), "Μια ζωή δυο ζωές" (2007) και "Οι αλήθειες των άλλων" (2008), «Η συμφωνία των ονείρων» (2010) γνώρισαν μεγάλη επιτυχία και μερικά από αυτά εκδόθηκαν στα γερμανικά, στα ιταλικά, στα τουρκικά και στα ρουμανικά.

Το 2000 τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας, με το Βραβείο του λογοτεχνικού περιοδικού "Διαβάζω" για το μυθιστόρημά του "Η Ανατροπή" και με το βραβείο "πρωτοποριακής δημιουργίας - Γιάννος Κρανιδιώτης" στη Λευκωσία το 2009.

Απόσπασμα από την τελευταία του συνέντευξη στο ΒΗΜΑ, τον Οκτώβρη του 2010 στο Γιάννη Μπασκόζο:

- Η κινητήρια δύναμη της μυθοπλασίας σας φαίνεται να είναι τα όνειρα. Πώς οδηγηθήκατε σε αυτό;

«Κάποια στιγμή προβληματίστηκα πώς στην ελληνική πραγματικότητα μπορεί το όνειρο να κινητοποιεί ανθρώπους. Στην ελληνική γλώσσα και στον ελληνικό λόγο γενικότερα μπορούμε να ανακαλύψουμε πολλές εκδοχές “ονείρων”.

- Πιστεύετε ότι ο κόσμος διαβάζει ακόμη βιβλία;

«Δεν είμαι σίγουρος ότι όλα τα βιβλία που πουλιούνται διαβάζονται κιόλας. Τα κάνουμε δώρα τα Χριστούγεννα, αλλά δεν διαβάζονται. Είμαι σχεδόν σίγουρος ότι συρρικνώνεται ο αριθμός του αναγνωστικού κοινού. Από την άλλη μεριά, φίλος εκδότης που βγάζει δύσκολα βιβλία μού έλεγε ότι δεν πιέζεται ιδιαίτερα. Προφανώς το κοινό των απαιτητικών βιβλίων έχει αντιστάσεις. Αλλά αυτό δεν είναι το κοινό των 20άρηδων ή 30άρηδων του Ιnternet».

- Είναι στοιχείο της κρίσης αυτό το γεγονός;

«Η κρίση κατά τη γνώμη μου δεν είναι απλώς οικονομική. Είναι μια ολική κρίση, κουλτούρας, πολιτισμού που έχει τις εκφάνσεις της στο πολιτικό σύστημα, την οικονομία, τις κοινωνικές σχέσεις και με τον πολιτισμό αυτόν καθεαυτόν. Αυτά τα τέσσερα πεδία τροφοδοτούν με την κρίση του το ένα το άλλο και όλα μαζί σε έναν χορό Ζαλόγγου μάς οδηγούν όλους σε μια σπειροειδή κατηφόρα».

- Υπάρχει κάποιο από τα τέσσερα αυτά πεδία (κοινωνία, πολιτισμός ,πολιτικό σύστημα, οικονομία),το οποίο θα μπορούσε να γίνει κινητήριος δύναμη μιας αντίστροφης φοράς;

«Είναι βαθιά μου πεποίθηση ότι πίσω από μια κακή άρχουσα κουλτούρα κρύβεται μια χωλή και καταστρεπτική παιδεία. Αυτή η άρχουσα κουλτούρα υπονομεύει την ύπαρξη δημιουργικών δυνάμεων, υγιών δομών, λειτουργίες θεσμών, συμπεριφορές ηγεσιών κτλ. Γι΄ αυτό όλες οι προσπάθειες που γίνονται είναι βραχύβιες και η κυρίαρχη κουλτούρα εύκολα τις ανατρέπει. Υπάρχουν, βέβαια, άνθρωποι με σωστές, ακόμη και αντιτιθέμενες μεταξύ τους απόψεις, αλλά διαχρονικά είναι μειοψηφικές δυνάμεις και δεν μπορούν να ανατρέψουν την κουλτούρα της παρακμής, των αγκυλώσεων και των στρεβλώσεων».

- Το πολιτικό σύστημα δεν είναι αυτό που θα άλλαζε την παιδεία;

«Όταν αναφέρομαι στην παιδεία δεν εννοώ μόνον αυτή των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Ένα ριάλιτι σόου μιας ώρας μπορεί να ακυρώσει 24 ώρες διδασκαλίας αξιακών συστημάτων, ηθικών συμπεριφορών και άλλων αξιόλογων εννοιών σε ένα λύκειο. Και δεν αναφέρομαι μόνον στην τηλεόραση αλλά σε κάθε είδους δημόσιο λόγο που εκπέμπει σήματα διαμόρφωσης προσωπικοτήτων και ιδεολογιών. Τι θα προσλάβει το παιδί όταν βλέπει ότι σημασία έχουν τα “κονέ”, η αρπαχτή του μπαμπά, η φοροδιαφυγή, ο ατομισμός, ο καταναλωτισμός της μαμάς, τα έξι κινητά που δεν μπορούν να γίνουν οχτώ... Όσες αλλαγές και να κάνεις στο εκπαιδευτικό σύστημα, αν υπάρχει το κοινωνικό και οικογενειακό αντιπαράδειγμα, τίποτε δεν θα αλλάζει».

ΝΕΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΩΝ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΤΗΣ Α΄ΛΥΚΕΙΟΥ

Δημοσιεύτηκε συγκεκριμένο πρόγραμμα σπουδών για όλα τα φιλολογικά μαθήματα της Α' Λυκείου για το σχολικό έτος 2011 - 2012. Μπορείτε να το δείτε εδώ.


ΠΗΓΗ: Εκπαιδευτική κλίμακα